Surveillance bij demonstraties
Demonstreren is een mensenrecht. De overheid heeft de plicht om demonstraties te respecteren, beschermen en faciliteren. Toch zien regeringen demonstreren vaak niet als een mensenrecht, maar als een risico voor de openbare orde. In Nederland grijpen autoriteiten naar surveillance middelen om demonstranten in de gaten te houden. De politie verzamelt gegevens van sociale media, zet cameratoezicht in tijdens demonstraties en klopt bij activisten aan de deur met vragen over hun deelname aan demonstraties. Surveillance kan mensen afschrikken, terwijl demonstraties juist zo belangrijk zijn in een democratie.
Onrechtmatige controles
In 2023 onderzocht Amnesty hoe de Nederlandse politie ID-controles inzet als surveillancemiddel. Daarover publiceerden we het rapport ‘Ongecontroleerde macht’. Met onrechtmatige ID-controles verzamelt de politie persoonsgegevens van vreedzame demonstranten in politiesystemen. Deze praktijk schendt het recht op privacy en heeft een chilling effect (afschrikwekkend effect) op het demonstratierecht.
Surveillance kan bovendien een discriminerend effect kan hebben. Getuigenverklaringen van antiracismedemonstranten, transgender en gender non-conforme mensen en mensen die geen verblijfsstatus hebben (of in afwachting zijn van goedkeuring van hun verblijfsaanvraag), laten zien dat zij in de praktijk disproportioneel getroffen worden. Door surveillance kunnen zij moeilijker hun demonstratierecht uitoefenen.
Een aantal demonstranten hebben klachten ingediend bij de politie over onrechtmatige controles.
Bekijk hieronder vijf gegronde klachtoordelen
- Mei 2021 Ter gelegenheid van de komst van de Chinese premier in Den Haag (in 2018), hield een Amnesty medewerker een eenmansprotest. Al gauw werd hij door twee agenten gevorderd zijn ID-bewijs te tonen. De klachtencommissie die zich boog over de ingediende klacht oordeelde, bijna drie jaar later, dat het enkele feit dat iemand vreedzaam demonstreert geen reden is om die persoon te vragen naar zijn of haar ID-bewijs en achtte zijn klacht dan ook gegrond.
- September 2023 In december 2022 vond in Den Haag een Amnesty demonstratie plaats voor de Ambassade van Iran. De organisator werd gevorderd haar ID te tonen, na dreiging met aanhouding heeft zij dat gedaan. De politiechef stelde haar nadat zij een klacht had ingediend in haar gelijk: haar legitimatie had niet gevorderd mogen worden en haar gegevens hadden niet verwerkt mogen worden in de politiesystemen. Dit was een onrechtmatige inbreuk op haar privacy waarvoor excuses is aangeboden.
- December 2023 Om aandacht te vragen voor de erbarmelijke omstandigheden van een beer in een kooi in Roemenië demonstreerde een vrouw in haar eentje voor de Roemeense ambassade. Na vordering weigerde zij haar ID te tonen en werd vervolgens aangehouden en voorgeleid naar het politiebureau. Dit overkwam haar ook in de twee daaropvolgende weken dat zij demonstreerde. De demonstrant diende een klacht in en werd al gauw in haar gelijk gesteld. Het sectorhoofd oordeelde dat er geen noodzaak was om haar ID-bewijs te vorderen en dat zij daar onterecht en onrechtmatig voor is aangehouden.
- Mei 2024 Amnesty waarnemers waren aanwezig bij een demonstratie in Den Haag om het verloop hiervan te monitoren. Nog vóórdat de demonstratie begon moesten twee van hen hun ID tonen op vordering van de politie, zonder dat hier een aanleiding voor werd gegeven. Beide dienden over de onrechtmatige ID controle en het verwerken van persoonlijke gegevens in politiesystemen een klacht in. Het sectorhoofd achtte de politieoptreden onbehoorlijk en de klachten terecht.
- Juli 2024 In april werd er in Den Haag een klimaatdemonstratie georganiseerd. Een mevrouw werd op een station wachtend op haar afspraak (en niet deelnemend aan de demonstratie) gevorderd om zich te legitimeren. In reactie op haar klacht oordeelde het sectorhoofd dat haar ID in deze situatie niet gevorderd had mogen worden.
Camerasurveillance
In 2024 publiceerde Amnesty de briefing ‘In beeld bij de politie’. Hierin concludeert Amnesty dat de inzet van camerasurveillance door de politie niet in overeenstemming is met mensenrechten.
De politie zet een scala aan camera’s in, waaronder geavanceerde camera’s op drones en videosurveillanceauto’s. Voorafgaand aan demonstraties is onduidelijk welke middelen worden ingezet en waar de beelden van demonstranten voor worden gebruikt. Dit schendt het recht op privacy, kan discriminerende effecten hebben en demonstranten afschrikken de straat op te gaan.
Amnesty’s oproep
Amnesty International roept de Nederlandse overheid op om te stoppen met onrechtmatige surveillance bij demonstraties. Autoriteiten moeten demonstranten niet zien als risico’s die moeten worden gemonitord of gecontroleerd, maar als mensen die vreedzaam een mensenrecht uitoefenen. De politie moet dat in de eerste plaats faciliteren. Amnesty roept daarom op tot:
- Duidelijke instructies voor ID-controles, zodat de politie geen controles uitvoert tijdens vreedzame demonstraties, tenzij er een verdenking is van een strafbaar feit
- Strikte regels voor de inzet van camera’s bij demonstraties
- Een verbod op gezichtsherkenningstechnologie voor identificatie
- Een verplichte mensenrechtentoets voordat nieuwe technologieën worden ingezet
- Publieke verantwoording en transparantie over gegevensverzameling
Wat kun jij doen?
Roep het kabinet op om het surveilleren van demonstranten te stoppen
