Buitenlandse Agentenwet

De Russische autoriteiten verplichten non-gouvernementele organisaties (ngo’s, zoals mensenrechtenorganisaties of milieuorganisaties), individuen (zoals journalisten) en sinds eind 2020 ook niet-geregistreerde initiatieven (bijvoorbeeld organisaties die niet als ngo geregistreerd zijn, zoals informele groepen en verenigingen) zich te registreren als ‘buitenlandse agent’. Zij moeten dit doen wanneer zij buitenlandse financiële steun ontvangen en zich daarnaast bezighouden met ‘politieke activiteiten’. De wet betekent een inperking van de vrijheid van vereniging. De definitie van ‘politieke activiteit’ is daarnaast zo breed en vaag dat het kan worden uitgerekt tot alle aspecten van mensenrechtenwerk, voorlichting en advocacy.

Sinds:

2012

Tot welke problemen leidt de wet?

Het label ‘buitenlandse agent’ is zeer stigmatiserend. Voor veel Russen staat de term ‘buitenlandse agent’ namelijk gelijk aan ‘buitenlandse spion’ of ‘verrader’. Van dat frame maken Kremlingezinde media dankbaar gebruik. Die maken de ‘buitenlandse agenten’ zwart in lastercampagnes. Pogingen om via de rechter van het stigmatiserende label af te komen zijn vrijwel altijd vruchteloos. Daarbij kosten ze de organisaties veel tijd en geld, wat ze vervolgens niet kunnen besteden aan hun eigenlijke werk. Sommige organisaties hebben zich letterlijk failliet geprocedeerd.

Een maatschappelijke organisatie kan niet naar behoren functioneren als ‘buitenlandse agent’, omdat overheidsinstanties en vertegenwoordigers niet met hen willen of mogen samenwerken. Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft kritiek geuit op de vage criteria ‘politieke activiteiten’. Die zorgen er namelijk voor dat de autoriteiten de wet tegen willekeurig elke organisatie kunnen inzetten. Alleen al het publiceren van een jaarverslag op de eigen website kan als ‘politieke activiteit’ worden beschouwd.

Verscherpt toezicht

Niet voldoen aan de eisen (registratie, rapportages etc.) leidt tot hoge boetes of zelfs sluiting. De leiders van ngo’s kunnen boetes krijgen of zelfs een gevangenisstraf tot wel 2 jaar. Individuen (dus los van een ngo) die als buitenlandse agent worden bestempeld kunnen een gevangenisstraf van maximaal 5 jaar krijgen. Vele tientallen organisaties staan inmiddels in het register van ‘Buitenlandse Agenten’. Het aantal ngo’s dat zichzelf heeft opgeheven of is geliquideerd is nog hoger.

‘Buitenlandse agenten’ staan onder verscherpt toezicht van de autoriteiten. Ze moeten al hun activiteiten en financiële uitgaven verantwoorden en zijn verplicht om het label van buitenlandse agent in al hun communicatie duidelijk te tonen. Op alle gedrukte materialen, online maar ook live. Geef je een interview? Dan moet je jezelf introduceren als ‘buitenlands agent’. Media mogen niets publiceren over ‘buitenlandse agenten’ zonder vermelding van dit label.

Update november 2019

De Buitenlandse Agentenwet wordt uitgebreid naar de mediasector. Rusland kan nu ook onafhankelijke journalisten en bloggers labelen als ‘buitenlandse agent’. Eind 2020 gebeurt dat al met drie onafhankelijke journalisten en twee activisten: journalisten Denis Kamalyagin, Sergei Markelov en Lyudmila Savitskaya, de prominente mensenrechtenverdediger Lev Ponomaryov, en de Peterburgse activiste Darya Apakhonchich. Zij stonden allemaal in het register van ‘buitenlandse media die de functies uitoefenen van een buitenlandse agent’ na de amendementen van november 2019.

De uitbreiding van de Buitenlandse Agentenwet heeft ook invloed op buitenlandse journalisten. Zij kunnen het land uit gezet worden als ze activiteiten ondernemen die ‘niet passen bij het ambt van een journalist’. 

Update december 2020

Eind 2020 werd in Rusland een nieuwe stroom wetswijzigingen aangenomen, waaronder een fiks aantal aanvullingen op de Buitenlandse Agentenwet. De steeds beperktere bewegingsvrijheid van individuele activisten en organisaties werd nog verder afgeknepen. De Russische autoriteiten hadden twee doelen met de wetswijzigingen: kritische stemmen nog meer stigmatiseren, en vrijwel volledige overheidscontrole over de civil society.

Via de wetswijzigingen werd de reikwijdte van de Buitenlandse Agentenwet uitgebreid naar organisaties, groepen en verenigingen die niet formeel als ngo geregistreerd staan. Daarnaast werden de criteria verbreed voor het toeschrijven van financiële of andere steun als ‘buitenlands’. Dat betekende het einde van een maas in de wet die sommige mensenrechtengroepen hadden benut om aan de stigmatiserende Buitenlandse Agentenwet te ontsnappen. Die bestond eruit dat ngo’s zichzelf eerst ophieven en daarna hun werk voortzetten als een soort ongeregistreerde openbare vereniging. Maar sinds eind 2020 kan dit niet meer.

‘Politieke en anti-Russische activiteit’

Sinds eind 2020 kan iedereen als ‘buitenlandse agent’ worden bestempeld die zich bezighoudt met ‘politieke activiteiten’ of het ‘verzamelen van informatie’ over Ruslands militaire of militair-technische operaties. Elke vorm van buitenlandse steun, financieel of in natura, kan worden geclassificeerd als ‘politieke en anti-Russische activiteit.’

Onder de extreem brede definitie van ‘politieke activiteit’ kan deelname aan openbare bijeenkomsten vallen, petities aan de autoriteiten, of zelfs het geven van je mening over overheidsbesluiten. Daardoor lopen talloze personen in Rusland nu het risico te worden opgenomen in het register ‘Buitenlandse Agenten’. Ook bij buitenlanders kan dit gebeuren. Buitenlanders die in het register van ‘Buitenlandse Agenten’ staan zullen eerst het Russische ministerie van Justitie moeten informeren voordat ze Rusland binnen mogen.

De wetswijzigingen van eind 2020 verplichten ngo’s die al ‘buitenlandse agent’ waren om niet alleen over de leiding van de organisatie te rapporteren, maar ook over elke medewerker.

Radio Free Europe/Radio Liberty

Op het niet-naleven van de wettelijke vereisten staan hoge boetes en tot 2 jaar gevangenisstraf voor de leiders van een organisatie. Individuele overtreders van de wet riskeren zelfs 5 jaar. In april 2021 zag de door de VS gefinancierde nieuwssite Radio Free Europe/Radio Liberty (die veel aandacht besteedt aan mensenrechten) zich door de torenhoog opgelopen boetes genoodzaakt een deel van zijn operaties uit Rusland te verhuizen.

Tot slot is het begrip ‘buitenlandse financiering’ uitgebreid tot financiële steun door Russische juridische entiteiten van wie de eigenaren buitenlands of stateloos zijn. Buitenlandse agenten zijn verplicht het Russische ministerie van Justitie te informeren over hun programma en geplande activiteiten, en moeten rapporteren over de implementatie. Mogelijk krijgt het ministerie van Justitie de autoriteit om bepaalde activiteiten te verbieden. Het niet naleven van de regels kan leiden tot opheffing van de organisatie.

Update juli 2022

De Russische president Poetin heeft in juli 2022 de ‘buitenlandse agenten’-wet nog verder uitgebreid. Onder de nieuwe wet, die op 1 december 2022 in werking treedt, – kunnen de Russische autoriteiten nu iedereen van wie ze vinden dat ze onder ‘buitenlandse invloed’ staan, bestempelen als een ‘buitenlandse agent’. Dat kan zelfs als er geen bewijs is dat iemand buitenlandse financiering ontvangt (wat tot dusver althans formeel een van de criteria was). Bovendien mogen degenen die op de zwarte lijst van ‘buitenlandse agenten’ staan nu niet meer lesgeven op staats- en gemeentelijke scholen. Ook kunnen zij geen financiële steun van de overheid ontvangen voor creatieve projecten of goederen en diensten aan de staat verkopen. Wat precies bedoeld wordt met ‘buitenlandse invloed’ blijft onduidelijk.

Semyon Simonov

Semyon Simonov is een mensenrechtenverdediger uit de stad Sotsji en het hoofd van het Zuidelijk Mensenrechtencentrum. Dit centrum verleent gratis juridische bijstand aan slachtoffers van mensenrechtenschendingen, vergroot het bewustzijn over mensenrechten en ondersteunt andere burgerinitiatieven en ngo’s.

Het Zuidelijk Mensenrechtencentrum werd in december 2016 gedwongen opgenomen in het register van ‘buitenlandse agenten’. In 2020 werd Semyon Simonov persoonlijk aangeklaagd voor het overtreden van de buitenlandse agentenwet. Een rechter veroordeelde hem op 12 juli 2021 tot een taakstraf van 250 uur omdat een boete van 300.000 Russische roebel (ongeveer 3.900 euro) niet was betaald. Zijn organisatie had die boete gekregen in 2017 omdat deze niet als ‘buitenlandse agent’ was geregistreerd.