Vrijheid van meningsuiting

Kritische stemmen worden niet getolereerd in Rusland. Het regime van president Vladimir Poetin houdt de media en (wat er over is van het) maatschappelijk middenveld in een wurggreep.

Aan openlijk kritiek leveren in Rusland hangt een prijskaartje. Je kunt zomaar voor jaren naar het strafkamp gestuurd worden op basis van ongegronde en soms zelfs absurde aanklachten. Dit overkwam bijvoorbeeld oppositiepoliticus Aleksei Navalny, die de corruptie van het regime aan de kaak stelde. Nadat hij in 2020 ternauwernood een vergiftiging overleefde (waar volgens betrouwbare bronnen de Russische geheime dienst achter zat) en terugkeerde naar Rusland, werd hij direct opgepakt en veroordeeld tot bijna 12 jaar strafkolonie op basis van verschillende valse aanklachten. Amnesty verklaarde hem tot gewetensgevangene. In 2023 werd hij tot 19 jaar veroordeeld op basis van weer nieuwe, valse aanklachten, waaronder ‘extremisme’. In juli 2023 was hij er slecht aan toe, onder meer omdat de gevangenisautoriteiten hem steeds opnieuw in de isoleercel zetten. Uiteindelijk stierf Aleksei Navalny op 16 februari 2024 na 37 maanden onterechte gevangenschap en marteling in een van de zwaarste en meest afgelegen gevangenissen van Rusland. Amnesty International heeft opgeroepen op tot een direct, onafhankelijk en onpartijdig onderzoek naar de omstandigheden van zijn dood in hechtenis.

Demonstreren is onmogelijk

Het is al jaren vrijwel onmogelijk om het demonstreren in Rusland, en sinds de grootschalige invasie van Oekraïne van februari 2022 is deze situatie nog verder verslechterd. Dit ondanks het feit dat het recht op vreedzame demonstratie een fundamenteel mensenrecht is, vastgelegd in zowel internationale verdragen als de Russische wet. Demonstreren is extra moeilijk als het om onderwerpen gaat die gevoelig liggen bij de autoriteiten, zoals demonstraties tegen de oorlog in Oekraïne. Kritiek op het leger kan bijvoorbeeld tot 10 jaar strafkamp leiden. De wet die ‘propaganda voor informatie over niet-traditionele relaties’ verbiedt, maakt het daarnaast voor de lhbti+-gemeenschap onmogelijk op te komen voor hun rechten.

Excessief politiegeweld

In 2022 was de federale demonstratiewet uit 2004 al minstens 13 keer gewijzigd. Hierdoor mogen er steeds minder mensen deelnemen aan een demonstratie. En demonstraties vinden steeds verder buiten het centrum plaats. De eisen die worden gesteld voor aanmelding van een demonstratie geven de autoriteiten enorm veel ruimte om ze om de meest vage en willekeurige redenen niet toe te wijzen. Gaat de demonstratie door, met toestemming of niet, dan worden demonstranten blootgesteld aan excessief geweld van de politie. Met behulp van gezichtsherkenningssoftware (bijvoorbeeld in camera’s op metrostations) worden demonstranten soms weken na protesten nog aangehouden. Organisatoren van demonstraties kunnen daarnaast hoge boetes krijgen, onder andere om de ‘kosten te dekken van de politie-inzet’ en ‘herstel van vertrapte grasvelden’. De discriminerende toepassing van wetten stelt de autoriteiten in staat vooral critici van het overheidsbeleid aan te pakken, wat suggereert dat de maatregelen zijn bedoeld om hen het zwijgen op te leggen.

Geen onafhankelijke media

Binnen Rusland kunnen onafhankelijke media vrijwel niet meer opereren. Kranten en radio en tv worden gedomineerd door staatsmedia. De toegang tot online media (Russisch en internationaal) wordt geblokkeerd. In 2023 stond Rusland op plaats 164 van de Persvrijheidsindex van Reporters Without Borders.

Sinds Poetins aantreden is de ruimte voor onafhankelijke media steeds verder afgeknepen. Kritische media riskeerden sluiting, kritische journalisten werden vervolgd, bedreigd, soms vermoord. Het kleine beetje ruimte dat nog over was verdween na de grootschalige invasie van Oekraïne in februari 2022. Tientallen media werden gesloten en duizenden websites geblokkeerd. Journalisten zagen zich gedwongen het land te verlaten of te stoppen met hun werk. De Russische bevolking verloor hierdoor grotendeels toegang tot objectieve, betrouwbare informatie. Media-toezichthouder Roskomnadzor blokkeerde ook toegang tot Facebook en Twitter.

‘Spionnen van het Westen’

Inmiddels opereren de meeste onafhankelijke Russische media vanuit het buitenland, met behulp van een beperkt aantal moedige medewerkers binnen Rusland. Zij staan onder enorme druk. Notoire wetten als de Buitenlandse Agentenwet en de wet op de Ongewenste Organisaties criminaliseren niet alleen het werk van mensenrechtenverdedigers maar ook dat van media en individuele journalisten. Zij worden zwartgemaakt als spion van het Westen, verliezen toegang tot hun bronnen en riskeren hoge boetes en vervolging.

Censuurwetten

Ten slotte criminaliseren censuurwetten alle onafhankelijke berichtgeving over de oorlog. Deze wetten werden aangenomen aan het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne in 2022. De wetten leggen hoge straffen op voor het ‘in diskrediet brengen van het Russische leger’ of ‘fake nieuws verspreiden over de activiteiten van het Russische leger’ strafbaar stellen. Begin 2023 werden deze wetten nog verder uitgebreid. Naast het leger mag je ook niets negatiefs meer zeggen over andere staatsorganen, andere militaire eenheden die het Russische leger bijstaan en Russische officials in het buitenland. Maximale straffen voor het overtreden van deze wetten zijn gevangenisstraffen van 5 tot 15 jaar gevangenis.

Maatschappelijke organisaties onder verscherpt toezicht

Voor zover ze er nog zijn, wordt maatschappelijke organisaties het leven zuur gemaakt als ze kritiek uiten op de regering van president Poetin. Onafhankelijke Russische organisaties die opkomen voor mensenrechten, sociale rechten of het klimaat worden gecriminaliseerd met het stempel ‘buitenlandse agent’. Ze staan dan onder verscherpt toezicht en belanden in een sociaal isolement. Daardoor krijgen ze het nog moeilijker om aan fondsen te komen. Ook individuele mensenrechtenverdedigers kunnen tot ‘buitenlands agent’ worden verklaard.

Buitenlandse organisaties verboden

Buitenlandse of internationale organisaties kunnen verboden worden door ze als ‘ongewenst’ te bestempelen, zoals gebeurde met onder andere datajournalistiek-initiatief Bellingcat, die de vergiftiging van Navalny onderzocht, de politieke organisatie Open Russia en milieu-organisatie Greenpeace. Voor Russische burgers en organisaties is samenwerking met een ‘ongewenste’ organisatie strafbaar.