Kafala-systeem deels ontmanteld

Bij aankomst in Qatar krijgen arbeidsmigranten te maken met hun kafeel. De kafeel zorgt dat de arbeiders het land in mogen en de juiste vergunningen hebben. Het kafala-systeem is inmiddels deels ontmanteld, maar een deel van de werkgevers houdt het nog in stand en wordt hiervoor niet gestraft. Zo kunnen arbeiders nog steeds worden aangeklaagd als ze zonder toestemming veranderen van baan. Ook wordt soms loon ingehouden als arbeiders een vrije dag opnemen.

De belofte

Qatar kwam met de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) overeen om het kafala-systeem te vervangen door een contractueel werkgelegenheidssysteem, waarmee er voor arbeidsmigranten geen beperkingen meer zijn om van werkgever te veranderen of het land te verlaten.

De realiteit

In januari 2020 schafte Qatar de verplichte uitreisvergunning af voor alle arbeidsmigranten. En in augustus 2020 werd het Geen-bezwaarcertificaat afgeschaft, waardoor alle arbeidsmigranten van baan kunnen veranderen zonder voorafgaande toestemming van hun werkgever. Hiermee zijn twee grote belemmeringen van het kafala-systeem aangepakt. Maar er blijven elementen van het systeem bestaan, waaronder de controle van werkgevers over de juridische status van arbeidsmigranten en een reeks vergeldingsmaatregelen die sponsoren kunnen nemen zonder dat dit juridische gevolgen heeft.

Uitreisvergunning

Hoewel Qatar de uitreisvergunning afschafte, zijn er twee uitzonderingen. Werkgevers kunnen nog steeds een uitreisvergunning verplicht stellen voor maximaal 5 procent van hun personeelsbestand. En huishoudelijk personeel moet hun werkgever 72 uur voor vertrek persoonlijk ‘informeren’. Dat laatste geeft werkgevers drie dagen de tijd om vergeldingsmaatregelen te nemen. Geregeld worden tegen huishoudelijk personeel valse beschuldigingen ingediend zoals diefstal of ‘weglopen’ – in Qatar wordt weglopen van een baan als een misdrijf beschouwd – om te voorkomen dat ze het land verlaten. Ook weigeren werkgevers soms een vliegticket voor hun personeel te kopen.

Certificaat van geen bezwaar

Met het afschaffen van het certificaat van geen bezwaar werd Qatar het eerste land in de regio waar arbeidsmigranten zonder toestemming van hun baas van baan kunnen veranderen. Wel moeten ze aan bepaalde voorwaarden hebben voldaan, waaronder het voltooien van hun proeftijd van maximaal zes maanden en het informeren van hun werkgever over het vertrek. Arbeidsmigranten kunnen ook tijdens hun proeftijd van baan veranderen, op voorwaarde dat hun nieuwe werkgever de vlieg- en wervingskosten terugbetaalt aan hun vorige werkgever.

Een jaar later wordt de mogelijkheid voor arbeidsmigranten om vrij van baan te wisselen echter nog steeds beperkt door soms onoverkomelijke barrières. Wat aanvankelijk een snel en relatief eenvoudig online proces leek, blijkt steeds omslachtiger en complexer geworden.

Organisaties die arbeidsmigranten in Qatar ondersteunen, vertelden Amnesty dat sommige werkgevers, als reactie op het bericht dat een arbeidsmigrant van baan wil veranderen, het visum van hun werknemer annuleren of een klacht indienen omdat de werknemer zou zijn ‘weggelopen’. Zo dwarsbomen ze de overgang naar een nieuwe baan. Ook vragen sommige werkgevers nog steeds een certificaat van geen bezwaar waarmee de huidige werkgever toestemming geeft om van baan te veranderen, hoewel deze is afgeschaft.

‘De arbeidsmobiliteit verliep in de eerste weken van de hervormingen inderdaad vlot. Alles was transparant en online. Binnen twee maanden werd het echter chaotisch. Werkgevers trokken zich terug en spanen valse zaken aan tegen werknemers die van baan wilden veranderen’, meldde een organisatie die arbeidsmigranten bijstaat.

Andere werknemers kunnen moeilijk van werkgever veranderen, omdat zij daarvoor hun identiteitsbewijs en mobiele telefoon nodig hebben en hun kafeel die vaak heeft ingenomen. Dit geldt met name voor huishoudelijk personeel. Hun situatie is nog ingewikkelder. Een aantal vrouwen met wie Amnesty sprak, hadden hun tweejarige contract als inwonend huishoudelijk personeel afgerond en wilden gaan werken bij schoonmaakbedrijven. Hun nieuwe werkgevers vroegen een bewijs van geen bezwaar, maar hun huidige werkgevers weigerden en stuurden hen in plaats daarvan terug naar hun thuisland. Ook vragen werkgevers om betaling voor een bewijs van geen bezwaar.

Inwonende huishoudhulpen bevinden zich in een bijzonder kwetsbare situatie omdat hun werkplek ook hun onderdak is. Vrouwen die met Amnesty International spraken, zeiden dat ze bang waren om via het platform van het ministerie van Arbeid en Sociale Zaken een verzoek tot overplaatsing in te dienen. Zodra ze dit zouden doen, zou hun werkgever op de hoogte worden gesteld, waardoor ze het risico liepen op vergeldingsacties. De enige opvang voor slachtoffers van mensenhandel was bovendien door de coronapandemie gesloten.

De officiële afschaffing van het certificaat van geen bezwaar leidde tot andere vormen van misbruik die bedoeld zijn om te voorkomen dat arbeidsmigranten van baan veranderen of om degenen die dit proberen te straffen. Een voorbeeld is het gebruik van het “geen-concurrentiebeding” in arbeidsovereenkomsten. Concurrentiebedingen verbieden werknemers om gedurende een jaar na het einde van hun contract in een nieuw bedrijf in dezelfde sector te werken.

Een andere onrechtmatige praktijk die door de regering van Qatar zelf wordt gerapporteerd, is dat werkgevers hun werknemers vijfjarige contracten laten ondertekenen waarin ze zich ertoe verbinden in deze periode niet van baan te veranderen. Andere werkgevers zijn begonnen met het inhouden van twee maanden salaris als een vorm van losgeld om te voorkomen dat werknemers zonder hun toestemming van baan willen veranderen. Sommige werknemers zeiden dat ze afstand moesten doen van hun recht op een uitkering bij het beëindigen van hun dienstverband als ze van baan zouden veranderen.

Amnesty’s oproep

Het ministerie van Arbeid en Sociale Zaken moet strenger optreden tegen werkgevers die de wet overtreden. Werkgevers die geld vragen om werknemers vrij te laten of zich bezighouden met illegale praktijken om te voorkomen dat werknemers van baan veranderen, moeten worden berecht.

Inname van paspoort

De sponsorwet van 2015 verbiedt een werkgever het paspoort van een werknemer in te nemen, tenzij deze daar zelf schriftelijk om vraagt. De werkgever moet het paspoort vervolgens weer teruggeven als de werknemer daartoe verzoekt. De regering van Qatar beweert dat werkgevers steeds minder paspoorten innemen vanwege straffen voor overtreders, strengere controles en bewustmakingscampagnes. Maar gebrek aan openbare gegevens maakt het moeilijk om te beoordelen of dit waar is.

Wat wel duidelijk is, is dat paspoorten nog steeds vaak worden ingenomen, vooral die van huishoudelijk personeel. Amnesty sprak tussen mei 2019 en september 2020 met 105 huishoudelijke hulpen. Bij 83 procent van hen was het paspoort in beslag genomen, terwijl bijna niemand daarom verzocht had. De confiscatie van paspoorten is een duidelijke indicator van mogelijke dwangarbeid. Werknemers kunnen zonder paspoort het land niet verlaten en niet van baan veranderen.