Onafhankelijke rechtspraak aangetast
Op 7 oktober 2021 besloot het Constitutioneel Hof van Polen dat uitspraken van Poolse rechtbanken zwaarder wegen dan het Europese recht. Enkele dagen later bekrachtigde de regering de uitspraak van het Hof. Schendingen van EU-wetgeving in Polen kunnen niet langer door Poolse rechtbanken worden voorgelegd aan het Europese Hof van Justitie. Dat betekent dat uitspraken van het Europese Hof niet langer geldig zijn in Polen. Polen kan zich hierdoor buiten de Europese rechtsorde plaatsen.
In Europese verdragen staat dat uitspraken van het Europees Hof van Justitie bindend zijn en dus voorrang hebben boven nationale wetten.
Ingrijpende hervormingen
In 2017 stemde het Poolse parlement in met een reeks wetsvoorstellen waarmee de rechterlijke macht ingrijpend werd hervormd en een deel van haar onafhankelijkheid verloor. Na grote ophef in binnen- en buitenland sprak president Duda over enkele van deze wetsvoorstellen zijn veto uit. Hij kwam vervolgens met eigen wetsvoorstellen, die alsnog werden aangenomen en eveneens de scheiding der machten aantasten. Dat betekent dat op dit moment de grenzen tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, die zo belangrijk zijn voor een rechtsstaat, drastisch verschuiven en de macht van de regering stevig wordt verankerd.
Op 7 mei 2021 oordeelde het Europese Hof voor de Rechten van de Mens dat er onregelmatigheden waren bij de verkiezing van rechters voor het Constitutioneel Hof in Polen. Het Poolse Hof is daardoor niet onafhankelijk en biedt geen bescherming voor de mensenrechten. Het was niet de eerste keer dat de Europese rechters kritiek uitten op de politieke benoemingen die de onafhankelijkheid van de rechtspraak in Polen aantasten. Amnesty verwelkomde het oordeel van het Europese Hof en riep de Europese Unie op tot actie.
Het Poolse Constitutioneel Hof oordeelde op 7 oktober 2021 dat de Poolse wet voorrang heeft op de wetgeving van de Europese Unie. Schendingen van EU-wetgeving in Polen kunnen niet langer door Poolse rechtbanken worden voorgelegd aan het Europese Hof van Justitie. Dat betekent dat uitspraken van het Europese Hof niet langer geldig zijn in Polen als de Poolse regering besluit het oordeel van het Constitutioneel Hof over te nemen. Polen kan zich hierdoor buiten de Europese rechtsorde plaatsen.
Politieke benoemingen in Raad voor de Rechtspraak
De in 2017 en 2018 doorgevoerde wetswijzigingen gaven politici invloed op de rechterlijke macht, onder andere op de Raad voor de Rechtspraak. Deze raad heeft als taak om de onafhankelijkheid van het rechterlijk systeem te waarborgen en rechters voor het Hooggerechtshof te nomineren. De meerderheid van de leden van deze raad werd benoemd vanuit de rechterlijke macht zelf. Door de hervormingen kiest nu het parlement de leden. Omdat de PiS-partij een meerderheid heeft in het parlement, is de invloed van die partij op de benoeming van nieuwe rechters groot. Bovendien is het nagenoeg onmogelijk om de benoeming van een rechter aan te vechten. Nu er regeringsgetrouwe leden in de Raad van de Rechtspraak zitten, is de onafhankelijkheid van dit orgaan aangetast.
In maart 2021 oordeelde het Europees Hof van Justitie dat de regelgeving omtrent de benoeming van rechters in het Hooggerechtshof in Warschau in strijd is met EU-wetgeving. Het hof richtte zich met de uitspraak vooral op de Raad voor de Rechtspraak. Critici van de regering krijgen nu steun van het Europees Hof, dat ook oordeelde dat wanneer benoemingsregels de onafhankelijkheid van het Hooggerechtshof inperken, datzelfde hof de regels naast zich neer mag leggen. De PiS-regering weigert om deze uitspraken van de EU te accepteren. Als gevolg hiervan besliste een Amsterdamse rechtbank dat Poolse verdachten niet aan Polen mogen worden uitgeleverd, vanwege het risico op een oneerlijk proces.
Vervanging van rechters
Een van de wetten uit 2017 die de president overigens wel direct tekende, geeft de minister van Justitie de mogelijkheid om presidenten en vicepresidenten van rechtbanken te ontslaan en te benoemen. Daarnaast werd de pensioenleeftijd voor rechters van het Hooggerechtshof voor mannen van 70 naar 65 jaar verlaagd en voor vrouwen van 65 naar 60 jaar. Dit betekende dat 40 procent van de rechters vervangen kon worden. De Europese Commissie stapte naar de rechter nadat de Poolse regering weigerde om de maatregel in te trekken. Het Europees Hof van Justitie oordeelde in 2019 dat de wet in strijd is met de gelijke behandeling van man en vrouw. In afwachting van een uitspraak eiste het hof in november 2018 in een kort geding dat de ontslagen rechters hun baan moeten terugkrijgen. Dat gebeurde toen ook.
De wet waarin de pensioenleeftijd van vrouwelijke en mannelijke rechters verschilt, is in strijd met het Europees recht.
Uitbreiding Hooggerechtshof
Het Hooggerechtshof werd met twee nieuwe kamers uitgebreid: de Disciplinaire Rechtskamer – de Tuchtkamer – die rechters en advocaten kan aanklagen, en de Kamer voor Buitengewone Controle en Publieke Aangelegenheden, die de bevoegdheid heeft om vonnissen van de afgelopen twintig jaar nietig te verklaren. Ook oordeelt de Kamer voor Buitengewone Controle over de geldigheid van verkiezingen en over het beboeten van media. De leden van beide kamers worden benoemd door de bovengenoemde Raad voor de Rechtspraak. De kamers worden niet erkend door onafhankelijke rechters, waardoor de crisis in het gerechtelijk apparaat alleen maar groter wordt.
De tuchtkamer
De hervormingen van de rechterlijke macht waarmee het Poolse parlement in 2017 instemde en die vanaf 2018 werden doorgevoerd, leidde ook tot de istelling van een tuchtkamer. De tuchtkamer heeft vergaande bevoegdheden en kan rechters schorsen, kan een korting op hun salaris geven of hun onschendbaarheid opheffen waardoor ze vervolgd kunnen worden. Omdat regeringspartij PiS een meerderheid heeft in het Poolse parlement, kan zich met de samenstelling van de tuchtkamer bemoeien. De onafhankelijkheid van de rechters in de tuchtkamer kan hierdoor niet worden gegarandeerd. De maatregelen die de tuchtkamer kan nemen, hebben een afschrikkende werking omdat rechters mogelijk waken om uitspraken te doen die de regering liever niet wil horen aangezien ze daarvoor kunnen worden gestraft.
In augustus 2021 kondigde de Poolse regering aan onder protest de tuchtkamer te ontmantelen. Dat gebeurde nadat het Europees Hof van Justitie een maand eerder oordeelde dat de tuchtregeling voor Poolse rechters in strijd is met het Europese recht. Het Europese Hof van Justitie besloot eind oktober 2021 Polen een dwangsom van een miljoen euro per dag op te leggen omdat ondanks de toezeggingen de omstreden tuchtkamer niet is afgeschaft. In 2023 werd die dwangsom verlaagd tot 500.000 euro per dag. Omdat Polen weigerde om het geld te betalen, heeft het land volgens de Commissie een uitstaande schuld van meer dan 500 miljoen euro. In januari 2022 besloot de EU de subsidie aan Polen te korten omdat het de dwangsommen niet betaalde.
Volgens de hoogste Europese rechter kan door de tuchtregeling de onpartijdigheid en onafhankelijkheid voor de rechters van het Poolse Hooggerechtshof en gewone rechtbanken niet gegarandeerd worden. De Europese Commissie, gesteund door Nederland, België, Denemarken, Finland en Zweden, legde de tuchtregeling ter beoordeling aan het Europees Hof voor. Eerder al, in april 2020, had het hof de Poolse regering in een kort geding opgedragen om de werkzaamheden van de tuchtkamer stop te zetten.
Kamer van beroepsverantwoordelijkheid
In plaats van de tuchtkamer is er nu een kamer van beroepsverantwoordelijkheid. Volgens Iustitia, de beroepsvereniging voor Poolse rechters, is die nieuwe kamer ook niet onafhankelijk.
Rechters tegengewerkt met ‘muilkorf-wet’
Rechters die zich in Polen inzetten om de onafhankelijke rechtspraak te beschermen tegen inmenging van de regering, worden ernstig tegengewerkt, zowel tijdens hun werk als online. Dat staat in het Amnesty-rapport ‘Poland: Free Courts, Free People’ uit 2019.
In januari 2020 trad de zogenoemde ‘muilkorf-wet’ in werking. Daarmee kan iedere rechter worden beboet, gedegradeerd of worden ontslagen als deze twijfels uit over de status of benoeming van een andere rechter. Rechters mogen ook geen politieke uitlatingen meer doen wat erop neer komt dat ze zich niet kunnen laten horen als hun onafhankelijke positie in het gedrang is. Ook werden rechters verplicht om hun lidmaatschappen van verenigingen, stichtingen en politieke partijen te publiceren.
In 2020 werd door de tuchtkamer de immuniteit van Igor Tuleya, een prominente rechter van de districtsrechtbank in Warschau, opgeheven. Hij kon aangeklaagd worden voor het openlijk bekritiseren van de regering vanwege het uithollen van de rechtsstaat. Na 2 jaar mocht Tuleya weer aan het werk. De kamer van beroepsverantwoordelijkheid, het orgaan dat de tuchtkamer vervangt, besloot dat de rechter ten onrechte was geschorst.
Oordeel Europees Hof
Op 5 juni 2023 oordeelde het Europese Hof van Justitie dat Polen in strijd handelde met EU-wetgeving toen het in 2019 de rechterlijke macht hervormde. Dit oordeel heeft tot gevolg dat de Europese Commissie de Poolse regering kan dwingen zich aan de Europese regels te houden. De Europese Commissie had de Poolse regering voor de rechter gesleept om ‘muilkorf-wetgeving’ uit 2019 aan te vechten die een onderdeel was van grootschalige hervormingen van het rechtssysteem.
Minder bevoegdheden Constitutioneel Hof
In december 2015 keurde het Poolse parlement een wet goed die het Constitutioneel Hof de bevoegdheid ontneemt wetten aan de grondwet te toetsen. Daardoor kan het hof niet langer de regering controleren. Dit betekent in combinatie met de andere hervormingen een verdere uitholling van de Poolse rechtsstaat. In maart 2016 wees het Constitutionele Hof de eerste versie van de nieuwe wet af, omdat deze ongrondwettig zou zijn, maar volgens de regering is het hof niet gerechtigd om over zijn eigen hervorming te oordelen. Sinds 2018 heeft de PiS het in het hof voor het zeggen na een aantal politieke benoemingen.
De Europese Commissie startte in 2020 voor de vierde keer een inbreukprocedure tegen Polen vanwege de aantasting van de onafhankelijkheid van de rechtspraak in het land.
