Vreemdelingendetentie

Nederland sluit ieder jaar duizenden onschuldige vreemdelingen op in een gevangenis. Niet omdat ze een strafbaar feit hebben gepleegd, maar omdat ze wachten op behandeling van hun asielverzoek of op uitzetting. Amnesty maakt zich ernstige zorgen over de vanzelfsprekendheid van vreemdelingendetentie in Nederland en over de uitvoering ervan.

Het probleem

Vreemdelingendetentie is in Nederland geen uiterst middel

Het recht op vrijheid is een belangrijk mensenrecht. Iemand opsluiten mag daarom alleen met een goede reden. Volgens internationaal recht mag detentie van vreemdelingen alleen als uiterst middel; als het niet anders kan en als alle minder ingrijpende middelen zijn uitgeput. En altijd zo kort mogelijk. De maximale detentieperiode is zes maanden, maar die periode kan verlengd worden tot achttien maanden. Ondanks dat in Nederland de afgelopen jaren minder mensen worden gedetineerd, is het nog lang geen uiterst middel. Herhaaldelijke opsluiting, soms van wel meer dan een jaar, is geen uitzondering.

Behandeling in vreemdelingendetentie is niet humaan

Hoewel vreemdelingen niet vastzitten voor het plegen van een strafbaar feit, zitten zij vast onder een regime dat vergelijkbaar is met dat van strafrechtelijk veroordeelden, en op sommige onderdelen zelfs zwaarder. Vreemdelingen verblijven zo’n twaalf tot zestien uur per dag in hun cel. In tegenstelling tot strafrechtelijk gedetineerden hebben ze geen recht op arbeid of onderwijs. Net als in strafrechtelijke detentie kunnen de vreemdelingen worden onderworpen aan straf- en ordemaatregelen, zoals plaatsing in een isoleercel.

De onduidelijkheid over de duur van de detentie, het zware regime en de ongewisse toekomst veroorzaken gevoelens van angst en depressie, met soms (pogingen tot) zelfmoord en zelfbeschadiging tot gevolg. Velen ervaren het als vernederend en spreken van verlies van eigenwaarde en identiteit.

In Nederland worden ook slachtoffers van marteling en mensenhandel, zwangere vrouwen, (psychisch) zieken en ouderen gedetineerd. Nog meer dan andere vreemdelingen hebben zij te lijden onder de detentie en lopen extra gezondheidsrisico’s.

Meer gebruikmaken van alternatieven voor detentie

Al jarenlang past het strafrecht alternatieven voor detentie toe. Gevangenen worden vanwege goed gedrag eerder vrijgelaten, er wordt gebruikgemaakt van borgsommen en elektronisch toezicht, enzovoort. Maar bij de bestuursrechtelijke vreemdelingenbewaring is de Nederlandse overheid daarin veel terughoudender. Als argument wordt gezegd dat het risico op onttrekking aan het toezicht te groot is.

Toch kent de huidige vreemdelingenwetgeving meerdere mogelijkheden om toezicht uit te oefenen op vreemdelingen, zoals:

• meldplicht;
• het opgeven van een verblijfsadres;
• garant- of borgstelling;
• het in beslag nemen van reisdocumenten;
• het onderbrengen van iemand op een toegewezen verblijfplaats, zoals een asielzoekerscentrum of de vrijheidsbeperkende locatie (VBL).

Het belangrijkste alternatief voor detentie is opvang en begeleiding, zodat met ondersteuning gewerkt kan worden aan een perspectief voor de toekomst: terugkeer of legaal verblijf in Nederland of een ander land.

Wat wil Amnesty?

Amnesty streeft het volgende na:

• Toepassing van vreemdelingendetentie zoveel mogelijk beperken en geen detentie van kwetsbare vreemdelingen.
• Een meer open en meer humaan regime in vreemdelingendetentie.
• Basisvoorzieningen voor iedereen die zich in Nederland bevindt, dus ook voor mensen zonder verblijfsrecht.
• Naleving van de mensenrechten tijdens het traject van gedwongen terugkeer.

Hoe probeert Amnesty dit te bereiken?

Onderzoek

• We onderzoeken de omstandigheden in vreemdelingendetentie, de gevolgen ervan en het gebruik van alternatieven. We volgen op dit moment intensief de ontwikkelingen rond het wetsvoorstel ‘Terugkeer en Vreemdelingenbewaring’, dat nog door de Eerste Kamer moet worden goedgekeurd.
• Ook monitoren we de mensenrechten tijdens het uitzettraject. Hoe verhoudt het terugkeertraject zich met mensenrechten en hoe worden uitgezette migranten ontvangen in het land van uitzetting? Zo deed Amnesty onderzoek naar de uitzetting van een Sudanees, die bij aankomst zou zijn gevangengezet en mishandeld, en naar de risico’s die ontstaan door (de wijze van) gedwongen uitzetting naar Sudan.
• Daarnaast doen we onderzoek naar incidenten, zoals de brand in het detentiecentrum Rotterdam in mei 2016.

Lobby

We lobbyen bij Kamerleden en de staatssecretaris van Veiligheid en Justitie om de mensenrechten van vluchtelingen en asielzoekers te waarborgen en wetgeving en beleid rond vreemdelingendetentie aan te passen. Ook bespreken we met internationale mensenrechteninstanties, zoals de VN-hoge Commissaris voor de Mensenrechten, over de zaken waar wij ons zorgen over maken. Daarnaast voeren we gesprekken met mensen die werkzaam zijn in de sector, onder wie ambtenaren en detentiepersoneel.

Amnesty Nederland heeft in juni 2021 een bijdrage ingediend over de implementatie van het VN-Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke en onterende behandeling of bestraffing door het Koninkrijk der Nederlanden bij het gelijknamig toezichthoudend comité. Het Comité gebruikt deze en andere bijdragen om vragen te formuleren aan Nederland over de implementatie van het verdrag. In de bijdrage vraagt Amnesty aandacht voor schendingen van het verdrag in de asielprocedure en vreemdelingendetentie in het Koninkrijk der Nederlanden (met een focus op Nederland en Curaçao). Tegelijk wordt aandacht gevraagd voor onrechtmatig gebruik van politiegeweld en contra-terrorismemaatregelen.

Voorlichting

We organiseren expertmeetings en leveren bijdragen aan symposia en expertmeetings die door anderen worden georganiseerd. Daarnaast voorzien we professionals zoals advocaten, ngo’s en andere betrokkenen van informatie.

Samenwerken

We werken samen met tal van organisaties en deskundigen. Denk bijvoorbeeld aan VluchtelingenWerk, de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR, Kerk in Actie, Dokters van de Wereld, INLIA, Stichting LOS en het Meldpunt Vreemdelingendetentie.

Ontwikkelingen

In 2008 publiceerde Amnesty haar eerste onderzoek naar omstandigheden in vreemdelingendetentie. Daarmee, met vervolgonderzoeken, door lobbyen en door samenwerking te zoeken met andere maatschappelijke organisaties, zorgden we ervoor dat er veel meer aandacht kwam voor het onderwerp.

Desondanks is er tien jaar na Amnesty’s eerste onderzoek maar weinig vooruitgang geboekt op het gebied van vreemdelingendetentie. Dat bleek uit twee nieuwe onderzoeksrapporten uit februari 2018: ‘Het recht op vrijheid’ en ‘Geen cellen en handboeien!’. Het beeld dat opstijgt uit de rapporten is somber: detentie is meestal onnodig, duurt vaak veel te lang en de detentieomstandigheden hebben een strafrechtelijk karakter. Het opsluiten van vreemdelingen staat daardoor op gespannen voet met de mensenrechten.

Het aantal mensen in vreemdelingendetentie is de afgelopen jaren fors gedaald, van ongeveer 12.000 in 2006 tot 2180 in 2015. Maar vanaf 2016 was er weer een stijging en liep het aantal mensen in bewaring op tot 2560. In de periode tussen januari tot september 2017 werden 2084 mensen in vreemdelingendetentie geplaatst.

Wetsvoorstel ‘Terugkeer en Vreemdelingenbewaring’

We volgen op dit moment intensief de ontwikkelingen rond het wetsvoorstel `Terugkeer en Vreemdelingenbewaring’. Op 7 oktober 2021 is er een brief gestuurd naar de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid, maar deze is nog niet als Kamerstuk gepubliceerd. Amnesty blijft erop wijzen dat het recht op vrijheid als uitgangspunt moet worden genomen. Wij vragen de overheid zo min mogelijk gebruik te maken van vreemdelingenbewaring, alternatieven te ontwikkelen en te gebruiken, en de vrijheid binnen de muren van de detentiecentra zo min mogelijk te beperken.

Isoleercellen

Samen met Dokters van de Wereld en Stichting LOS bracht Amnesty Nederland in maart 2015 een rapport uit over het gebruik van de isolatiecel in vreemdelingendetentie. Naar aanleiding van dat rapport werd in de Tweede Kamer over dit onderwerp gesproken. Daarna zorgde staatssecretaris Teeven van Veiligheid en Justitie voor een snelle ingebruikname van bodyscans, die de in het rapport gehekelde visitaties deels overbodig maken. Daarnaast moesten hij en zijn opvolger Dijkhoff bevestigen dat het hun ambitie is om isolatie zo veel mogelijk te voorkomen.