Etnisch profileren door de politie

Mensen van kleur en mensen met een migratieachtergrond worden in Nederland vaker onderworpen aan controles door de politie dan witte mensen. Als de politie mensen mede vanwege hun huidskleur of afkomst stoppen, controleren of fouilleren, terwijl daar geen objectieve en redelijke rechtvaardiging voor is, is er sprake van etnisch profileren.
Etnisch profileren is een vorm van discriminatie door de overheid en in strijd met de mensenrechten. Het draagt bij aan een negatieve beeldvorming over groepen mensen, schaadt de legitimiteit van de Nederlandse politie en draagt niet bij aan de bestrijding van criminaliteit.

Het probleem

Bij politiecontroles op straat worden mensen staande gehouden en gecontroleerd, ook wanneer zij geen verdachte zijn. Uit onderzoek, waaronder dat van Amnesty, blijkt dat etnisch profileren plaatsvindt bij identiteits- en verkeerscontroles, preventief fouilleren en bij controles op illegaal verblijf. In 2013 publiceerde Amnesty twee rapporten over het probleem en de gevolgen van etnisch profileren door de Nederlandse politie: ‘Proactief politieoptreden vormt een risico voor mensenrechten’ en ‘Gelijkheid onder druk’. De politie heeft zeer ruime bevoegdheden voor het controleren van mensen die geen verdachten zijn. Deze bevoegdheden zijn ruim en vaag omschreven en op de toepassing wordt nauwelijks toezicht gehouden. Daarmee staat de deur open voor willekeur en discriminatie.

Daarnaast gebruikt de politie steeds vaker (geautomatiseerde) risicoprofielen in hun zoektocht naar potentiële daders. In oktober 2020 bracht Amnesty een rapport uit over de mensenrechtenrisico’s van dit soort risicoprofielen: ‘Wij ruiken onraad’. In dit rapport legt Amnesty uit hoe de Nederlandse politie gebruikmaakt van gegevens en risicomodellen om te bepalen op wie zij hun aandacht richten. Dat wordt ook wel predictive policing genoemd. Een experiment van de politie in Roermond leidde tot geautomatiseerd etnisch profileren. In 2024 concludeert Amnesty in het rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’ dat er nog steeds reële risico’s op etnisch profileren bestaan en de aanpak ervan onvoldoende effectief is.

Wat wil Amnesty?

Amnesty wil dat er betere waarborgen komen voor naleving van mensenrechten bij politiecontroles. Het beleid van het kabinet en de politie richt zich met name op training en bewustwording van agenten, diversiteit in de politieorganisatie en een betere klachtenbehandeling. Deze maatregelen zijn een stap in de goede richting, maar er is meer nodig om etnisch profileren door de politie uit te bannen. Amnesty meent dat etnisch profileren kan worden tegengegaan door de volgende maatregelen:

• Een expliciet verbod op het gebruik van nationaliteit, etniciteit en andere afkomstgerelateerde kenmerken in beslissingen om burgers te controleren in de context van wetshandhaving. Lees hier meer over onze oproep aan het kabinet om discriminerende risicoprofielen tegen te gaan.
• De wettelijke bevoegdheden om mensen te controleren moeten duidelijker worden omschreven, zodat politieagenten beter weten wat wel en niet mag. Het uitgangspunt moet zijn dat mensen jegens wie geen redelijk vermoeden van schuld bestaat, niet gecontroleerd worden.
• Betere instructies voor politieagenten over hoe ze burgers moeten selecteren voor controles, waaronder bij identiteits-, verkeers- en grenscontroles, en bij preventief fouilleren.
• Betere regels voor het gebruik van algoritmen in politiewerk, zoals een verplichte mensenrechtentoets en registratie in het algoritmeregister. Amnesty schreef een briefing over de regulering van algoritmen.
• Registratie en evaluatie van politiecontroles. Zonder registratie kunnen de effectiviteit en de onvoorziene neveneffecten (zoals discriminatie) niet goed worden vastgesteld en verantwoord. Stopformulieren zijn een beproefd instrument voor monitoring en verantwoording. Amnesty schreef hier een memo over.
• Scherper toezicht op politiecontroles. Toezichthouders zoals de Autoriteit Persoonsgegevens en de Nationale ombudsman moeten voldoende bevoegdheden, capaciteit en expertise hebben om politiecontroles (uit eigen beweging) te onderzoeken en in geval van misstanden handhavend te kunnen optreden.

Hoe probeert Amnesty dit te bereiken?

In 2024 roepen Amnesty en Controle Alt Delete de regering opnieuw op om effectieve maatregelen te nemen om etnisch profileren uit te bannen. Lees hier meer over de campagne, teken de petitie en deel je verhaal. In het rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’ doet Amnesty aanbevelingen voor een pakket van maatregelen.

Amnesty informeert burgers over ‘de impact van etnisch profileren’. Ook hebben we informatie over je rechten tijdens politiecontroles, zoals een folder en een video. Speciaal voor het mbo ontwikkelde Amnesty het lesmateriaal ‘Profiel X: Leren of ProfiLeren’. Amnesty werkt samen met Controle Alt Delete, een organisatie die (jonge) mensen informeert over en betrekt bij de discussies over de aanpak van etnisch profileren.

Daarnaast doet Amnesty onderzoek naar geautomatiseerde risicoprofilering, soms ook wel ‘predictive policing’ genoemd. In 2020 verscheen daarover het rapport ‘Wij ruiken onraad’.

Amnesty spande in februari 2020 samen met andere organisaties en twee burgers een rechtszaak aan tegen de Koninklijke Marechaussee. De uitspraak in hoger beroep in 2023 bevestigt (vermeende) afkomst nooit een rol mag spelen in beslissingen om mensen te controleren. Deze uitspraak is ook relevant voor politiecontroles. Lees meer over de rechtszaak.

Discriminatie melden

Voel je je gediscrimineerd door de politie, Koninklijke Marechaussee of andere wetshandhavers? Of zie je dat een ander gediscrimineerd wordt? Doe er wat mee!

• Meld het bij Controle Alt Delete.
• Dien een klacht in bij de politie met het digitale formulier.
• Melden kan ook bij één van de antidiscriminatiebureaus in Nederland. Deze bureaus kunnen je adviseren of je helpen met bemiddeling of een procedure. Zie www.discriminatie.nl. Je kunt deze bureaus bereiken via: 0800-0880 (gratis).
• Soms is het beter om aangifte te doen. Zoek daarvoor advies van een advocaat.

Meer informatie

• Amnesty-rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’
• Nieuwsbericht over rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’
• Het Amnesty-rapport ‘Proactief politieoptreden vormt een risico voor mensenrechten – Etnisch profileren onderkennen en aanpakken’. Daarin vind je ook een literatuurlijst met relevante studies en onderzoek uit binnen- en buitenland.
• Het gezamenlijke rapport en de video van Amnesty en OSF – ‘Gelijkheid onder druk: de impact van etnisch profileren’
• Amnesty-rapport ‘We sense trouble‘ over predictive policing in Nederland waarbij sprake is van geautomatiseerd etnisch profileren.
• Nederlandstalige samenvatting van het hierboven genoemde rapport: ‘Wij ruiken onraad‘.
• De informatieve folder ‘Jij en politie’ over je rechten en plichten tijdens politiecontroles
• Amnesty’s lespakket ‘Profiel X’.
• Controle Alt Delete organiseert bijeenkomsten, produceert kritische films en geeft workshops over etnisch profileren door de politie.
• Het online publiekscollege ‘Is het terecht dat de politie etnisch profileert?’ van de Universiteit van Nederland.
• Amnesty’s oproep om discriminerende risicoprofielen tegen te gaan.
• Briefing van Amnesty over het algoritmebeleid.