Demonstratierecht in Rusland steeds verder ingeperkt

De Russische autoriteiten hollen het recht op vrijheid van demonstratie en protest steeds verder uit met restrictieve wetten, hardhandig politieoptreden en de strafrechtelijke vervolging van vreedzame demonstranten. Daardoor wordt het bijna onmogelijk om in Rusland vreedzaam voor je mening uit te komen.

‘Vrijheid om te demonstreren’

Hoewel Rusland volgens artikel 31 van de grondwet vrijheid om te demonstreren kent, ziet de praktijk er anders uit. Voor iedere demonstratie met meer dan één persoon moet er een vergunning zijn, en die krijg je niet zomaar. Alle samenkomsten (waaronder demonstraties) moeten vooraf gemeld worden. Een demonstratie mag alleen doorgaan met goedkeuring van de autoriteiten.

Steeds meer beperkingen in de wet

Het tegengaan van vreedzame protesten begon met de federale Wet op vergaderingen uit 2004. Die wet is keer op keer aangepast, waardoor de mogelijkheden om te demonstreren steeds meer werden ingeperkt. Daarmee wordt de grondwet in feite ondermijnd. De meeste amendementen bevatten extra beperkingen voor organisatoren van vreedzame bijeenkomsten en voor journalisten die er verslag van doen. En er staan nieuwe voorwaarden in waarmee de autoriteiten mensen het recht op vrijheid van vreedzame vergadering kunnen ontzeggen.

Valse voorwendsels

De procedures voor voorafgaande kennisgeving worden door de autoriteiten stelselmatig gebruikt om, onder verschillende voorwendsels, het aantal deelnemers aan een bijeenkomst te beperken, naar een dunbevolkt deel van een stad te verplaatsen of helemaal te verbieden. Bovendien hebben de autoriteiten door wetswijzigingen die in 2021 zijn aangenomen, de bevoegdheid gekregen om de toestemming te ‘herroepen’ op basis van vaag geformuleerde en ongefundeerde voorwendsels zoals een ‘reële dreiging’ van ‘een noodgeval of een terroristische aanslag’.

Wie mag een vreedzame demonstratie organiseren

Mensen die meer dan eens in twaalf opeenvolgende maanden schuldig zijn bevonden aan ‘misdaden tegen de constitutionele orde, de staatsveiligheid, de openbare veiligheid of de openbare orde’ of een administratieve overtredingen begingen in verband met een protest, mogen geen openbare bijeenkomsten meer organiseren. Ze mogen wel aan demonstraties deelnemen. Eenpersoonsprotesten waarbij gebruikgemaakt wordt van ‘snel in elkaar te zetten constructies’ moeten vooraf worden aangemeld.

Beperkingen op wanneer mensen kunnen protesteren

De wet verplicht het om openbare bijeenkomsten vooraf aan te melden. Meestal is dat 10 tot 15 dagen van tevoren. Wordt een bijeenkomst eerder aangemeld, dan wordt dat gezien als een overtreding van de wet en kan deze niet doorgaan. De enige uitzonderingen zijn eenpersoonsprotesten waarbij geen gebruikgemaakt wordt van ‘snel in elkaar te zetten constructies’ en evenementen die binnen plaatsvinden.

Waar mag gedemonstreerd worden

Op federaal niveau mogen bijeenkomsten niet plaatsvinden in de buurt van gerechtsgebouwen, gevangenissen, presidentiële residenties en sinds december 2020 ook niet langer in de buurt van hulpdiensten. Regionale wetgeving maakt deze beperkingen nog drastischer. In de provincie Kirov verbiedt de lokale wet bijvoorbeeld alle bijeenkomsten in de buurt van culturele, educatieve en medische faciliteiten, amusementscentra, winkelcentra, speeltuinen en haltes van het openbaar vervoer – in feite worden daarmee alle openbare bijeenkomsten in steden in deze provincie verboden. Spontane, ongeplande bijeenkomsten zijn overal verboden en worden met buitensporig veel geweld uiteengeslagen.

‘Speciaal aangewezen’ protestlocaties

In 2012 namen de Russische autoriteiten op voorstel van de toenmalige premier Poetin een wet aan voor ‘speciaal aangewezen’ protestlocaties waar ‘in de regel’ de bijeenkomsten moeten plaatsvinden. Poetin beweerde dat dit de vrijheid van vergadering zou vergroten, omdat demonstranten de bijeenkomst niet hoeven aan te melden en ‘vrij en open’ hun mening kunnen uiten op een ‘fatsoenlijke’ locatie. Sinds de wet werd ingevoerd, hebben de autoriteiten in veel delen van Rusland ‘ongewenste’ protesten verplaatst naar de ‘speciaal aangewezen’ locaties. Deze zijn vaak moeilijke bereikbaar en ver verwijderd van regeringsgebouwen.

Yulia Galiamina: lastpost volgens de autoriteiten

Op 31 juli 2020 werd de prominente Russische activiste, lid van de gemeenteraad in Moskou en fel tegenstander van president Poetin Yulia Galiamina aangeklaagd wegens haar betrokkenheid bij vreedzame protesten. Ze werd onder meer beschuldigd van deelname aan protesten tegen onrechtmatigheden bij verkiezingen in Moskou in 2019. Die bijeenkomsten waren vreedzaam, maar werden door de politie vaak met buitensporig geweld uiteengedreven. Op 28 december 2020 kreeg ze 2 jaar voorwaardelijke gevangenisstraf opgelegd. In mei 2021 werd Galiamina opgepakt na deelname aan een protest tegen de regering.

Beperkingen aan financiering van bijeenkomsten

Sinds december 2020 mogen buitenlanders, internationale organisaties, evenals Russische staatsburgers en maatschappelijke organisaties die door de autoriteiten als ‘buitenlandse agent’ worden bestempeld, geen openbare bijeenkomsten financieren. Bovendien moeten bijeenkomsten met meer dan 500 deelnemers worden georganiseerd en gefinancierd met behulp van een aangewezen bankrekening, anders worden ze illegaal. Organisatoren van bijna alle soorten protesten moeten die vooraf aanmelden bij de autoriteiten.

Buitensporig politiegeweld

Agenten treden keihard op tegen demonstranten Daarbij gebruiken ze vechtsporttechnieken, wapenstokken en stroomstootwapens. De autoriteiten stellen geen onderzoek in naar mogelijke daders en brengen hen niet voor de rechter. Of ze laten onderzoeken ontsporen, wat straffeloosheid in de hand werkt. Hiermee geven de autoriteiten een duidelijk signaal aan de politie: excessen zijn toelaatbaar, geweld wordt aangemoedigd en volledige straffeloosheid is gegarandeerd.

Oneerlijke processen

Processen tegen mensen die de demonstratieregels overtreden, zijn meestal erg kort, soms duren ze maar 5 minuten, en zijn meestal slechts een formaliteit. In ongeveer twee derde van de zaken wordt een straf opgelegd en slechts 10 procent van de processen leidt tot vrijspraak. In de overige zaken komt het niet tot een rechterlijke uitspraak. Tussen 2012 en 2020 hebben Russische rechtbanken 33.991 mensen berecht wegens vermeende schendingen van de Wet op vergaderingen, in 22.877 gevallen werden de beklaagden schuldig bevonden. Bijna 1.700 mensen zijn veroordeeld tot administratieve detentie en in totaal werd voor ruim 2,8 miljoen euro aan boetes opgelegd.

Steeds zwaarder straffen

Sinds 2011 is het aantal overtredingen van de Wet op vergaderingen gestegen van drie naar zeventien. De maximale boetes stegen van 2.000 roebel (50 euro) in 2012 tot 300.000 roebel (ongeveer 3.400 euro) in 2021. Twaalf van de zeventien ‘overtredingen’ kunnen worden bestraft met een administratieve detentie tot 30 dagen en veertien ‘overtredingen’ met maximaal 200 uur taakstraf. Nog verontrustender is dat een gevangenisstraf van maximaal 5 jaar kan worden opgelegd aan mensen die de demonstratieregels binnen 180 dagen meer dan viermaal overtreden. Dat is een serieuze bedreiging voor mensen die regelmatig deelnemen aan protesten.

Amnesty’s oproep: hervorm de wet

Amnesty International roept de Russische autoriteiten op om de nationale wetgeving en praktijken te hervormen en ze in overeenstemming te brengen met de Russische grondwet en internationale mensenrechtenverplichtingen van het land. De autoriteiten moeten ook spontane, vreedzame bijeenkomst respecteren. Die moeten als wettig worden beschouwd als het aanmelden ervan binnen de door de wet voorgeschreven termijn onmogelijk of onpraktisch is.