Wat is burgerlijke ongehoorzaamheid?

Regelmatig bezetten actiegroepen doorgaande wegen, universiteiten, spoorlijnen, of zelfs vliegvelden. In veel gevallen zijn ook deze acties van burgerlijke ongehoorzaamheid beschermd door het demonstratierecht.

Burgerlijke ongehoorzaamheid is een vorm van demonstreren waarbij demonstranten bewust de regels overtreden. Dat doen ze om extra aandacht te vragen voor hun actie, omdat andere vormen van actievoeren niet (genoeg) effect hebben. En omdat het demonstratierecht zo belangrijk is, kan het zo zijn dat de straf voor het overtreden van die regels lager uitvalt, of misschien wel helemaal niet opgelegd wordt. Het risico op een straf is nooit helemaal uit te sluiten, en deelnemers aan burgerlijke ongehoorzaamheid accepteren dat risico ook. Lees meer hierover in het kader ‘Burgerlijke ongehoorzaamheid’ in ons rapport.

Zolang dit soort verstorende, ontregelende acties vreedzaam zijn, vallen ze onder de bescherming van het demonstratierecht. En dus mag een burgemeester alleen ingrijpen wanneer dat strikt noodzakelijk is. Dat betekent óók dat als demonstranten tóch een straf opgelegd krijgen, dat die in verhouding moet staan tot de regel die ze overtreden. En nooit hoger uit mag vallen dan wanneer diezelfde regel wordt overtreden zonder deel te nemen aan een protest. Verstorende, ontregelende acties zijn onvermijdelijk hinderlijk. Gezien het belang van het demonstratierecht en de veelal tijdelijke aard van de hinder, moet enige overlast echter geduld worden.

Een vreedzame blokkade van een (snel)weg bijvoorbeeld, waarbij veiligheidsmaatregelen in acht zijn genomen moet dan ook enige tijd getolereerd worden. Ook wanneer dat tot opstoppingen leidt. Een demonstratie geeft al snel enige overlast, en vrijwel elke protestmars overschrijdt de Wegenverkeerswet (denk aan lopen op de weg in plaats van op de stoep. Anders wordt het wanneer een snelweg langdurig wordt geblokkeerd en zo de rechten van anderen onevenredig in het gedrang komen. Of wanneer er, bijvoorbeeld door het dumpen van afval terwijl het verkeer nog rijdt, gevaarlijke situaties ontstaan.

Vreedzame demonstratie

Die vreedzaamheid is belangrijk: zolang een demonstratie vreedzaam is, valt deze onder de bescherming van het demonstratierecht en moet de gemeente deze dus zo goed mogelijk faciliteren. Zeker wanneer de actie goed gecoördineerd is, er steeds contact mogelijk is tussen de demonstranten en de politie over bijvoorbeeld de vrije doorgang van hulpdiensten en er voorzorgsmaatregelen zijn getroffen om de risico’s te beperken.

Een demonstratie is vreedzaam wanneer er geen sprake is van geweld tegen personen of goederen. De term ‘vreedzaam’ moet daarbij heel breed uitgelegd worden: minimale en bovendien snel ongedaan te maken schade, betekent niet dat een demonstratie niet langer vreedzaam is.

Maar toch mag ook een vreedzame demonstratie uiteindelijk, onder strikte voorwaarden, beëindigd worden. De vraag is dan wel: hóe en wannéér wordt de blokkade beëindigd; hoe lang hebben de demonstranten de kans gehad hun punt te maken, en welke middelen zet de politie in om de demonstratie te beëindigen? Dat is allemaal van belang om te beoordelen of en wanneer de beëindiging van een blokkade rechtmatig is. Je kunt dus in algemene zin niet zeggen dat demonstreren op de snelweg nooit mag, of juist dat het altijd gefaciliteerd en getolereerd moet worden. Dat moet elke keer weer opnieuw beoordeeld worden.