Oorlog in Oekraïne

De oorlog in Oekraïne begon niet in februari 2022, maar al in 2014 met de illegale Russische annexatie van de Krim en de afscheiding van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loegansk. Vanaf dat moment werd in de gebieden onder (en door Rusland gesteund) separatistisch zelfbestuur de vrijheid van meningsuiting hardhandig onderdrukt. Separatistische leiders arresteren, mishandelen en martelen inwoners van Donetsk en Loegansk die er een andere mening op na houden, om ‘bekentenissen’ af te dwingen. Zowel separatisten als Oekraïense regeringstroepen hebben het oorlogsrecht en humanitair recht geschonden. De oorlog in Oost-Oekraïne leidde in 2014 en 2015 tot een grote stroom vluchtelingen: 1,45 miljoen mensen werden verdreven van hun woonplaats op de Krim of in de Donbas. Volgens de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR waren er in februari 2023, een jaar na de Russische inval, 8 miljoen Oekraïners naar andere Europese landen gevlucht. Daarnaast zijn 6 miljoen Oekraïners ontheemd binnen Oekraïne.

In Rusland begonnen de autoriteiten direct na het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne een heksenjacht op critici van de oorlog. De Russische Doema (het parlement) nam op 4 m aart 2022 in noodtempo nieuwe wetgeving aan om afwijkende geluiden de kop in te drukken. Wie ‘valse informatie‘ over de oorlog in Oekraïne verspreidt, kan tot 15 jaar gevangenisstraf krijgen. In december 2022:

• zijn er ruim 19 duizend burgers (inclusief journalisten) gearresteerd bij demonstraties tegen de oorlog en de mobilisatie. Dit ging vaak gepaard met grof geweld van de politie.
• lopen er bijna 900 strafzaken tegen burgers die op verschillende manieren hebben verzet tegen de oorlog.
• lopen er ruim 8.600 administratieve zaken vanwege het in diskrediet brengen van het Russische leger.

Amnesty’s Crisis Response Team

Amnesty’s Crisis Response Team rapporteert in een vroege fase van een conflict over (oorlogs)misdrijven en zorgt ervoor dat actie wordt ondernomen om burgers te beschermen. Daarmee probeert Amnesty te voorkomen dat schendingen zich herhalen en het conflict zich uitbreidt. Ook kan het bewijsmateriaal dat het team verzamelt gebruikt worden voor de berechting van daders. Een multidisciplinair team gebruikt geavanceerde digitale onderzoeksinstrumenten om mensenrechtenschendingen op afstand vast te leggen. Het zorgt ervoor dat informatie uit conflictgebieden nauwkeurig is en niet verloren gaat in de chaos van een oorlog. Ook wordt ter plekke onderzoek gedaan.

Het Crisis Evidence Lab van Amnesty International is een multidisciplinair team dat geavanceerde digitale onderzoeksinstrumenten gebruikt om mensenrechtenschendingen op afstand vast te leggen. Het zorgt ervoor dat informatie  uit conflictgebieden snel en nauwkeurig is en geschikt is om mensenrechtenschendingen in crisissituaties te kunnen onderzoeken.

Dit is vooral belangrijk in situaties waarin het voor onderzoekers gevaarlijk is om ter plekke onderzoek te doen, en in een tijdperk waarin desinformatie (onware of onnauwkeurige informatie die expres wordt gemaakt) en verkeerde informatie zich snel kunnen verspreiden.

Wat is het Crisis Evidence Lab?

Het Crisis Evidence Lab is onderdeel van Amnesty’s Crisis Response Programme en voert met behulp van open bronnen en onderzoekers digitaal onderzoek uit om de verhalen te vertellen van mensen die het meest getroffen zijn door conflicten. Het gaat om onderzoekers van beeldmateriaal, experts in teledetectie (een manier om informatie te verkrijgen via gegevensverzameling en -analyse op afstand), wapenanalisten, datawetenschappers, en andere experts.

De website van het Evidence Lab biedt een online ruimte waar de beste werkwijzen, nieuwe technieken, bronnen en handleidingen worden gedeeld. Onderzoekers kunnen zo profiteren van de enorme hoeveelheid informatie die elke dag online wordt gedeeld.

Het Crisis Evidence Lab stuurt ook het Citizen Evidence Lab aan. Dit is een online ruimte waar onderzoekers, studenten, journalisten en anderen geavanceerde onderzoekstechnieken op het gebied van mensenrechten kunnen verkennen en delen. Er zijn handleidingen te vinden over instrumenten en technieken om informatie uit open bronnen te verifiëren en bewijzen van mensenrechtenschendingen te vinden. Ook staan er casestudies van Amnesty die laten zien hoe methodologieën zoals video- en fotoverificatie, teledetectie-analyse en wapenanalyse ander bewijs van mensenrechtenschendingen aan het licht kunnen brengen en bevestigen.

Amnesty gaf ook haar Digital Verification Corps (DVC) de opdracht om gegevens van sociale-mediaplatforms te verifiëren. DVC is een netwerk van getrainde vrijwilligers van zes topuniversiteiten over de hele wereld. Er is nu een Russisch sprekend team dat gegevens verifieert over zowel het conflict in Oekraïne als de protesten in Rusland. Daarmee vergroot het team de capaciteit van de Amnesty-onderzoekers en kunnen grote hoeveelheden informatie efficiënt worden verwerkt.

Hoe werkt het Evidence Lab voor Oekraïne?

Het Evidence Lab werkt hard om aanvallen die mogelijk internationale rechtsregels overtreden, te identificeren en te verifiëren. Het gaat daarbij om aanvallen waarbij burgers zijn gedood of verwond, of waarbij de civiele infrastructuur in Oekraïne is vernietigd of beschadigd. Dit onderzoek levert essentieel bewijs dat later kan worden gebruikt om daders van mensenrechtenschendingen ter verantwoording te roepen.

Het Evidence Lab verzamelt audiovisueel materiaal en analyseert dit om bewijzen te vinden van schendingen van het internationaal recht. Het gaat onder meer om satelliet- en videobeelden, foto’s van luchtaanvallen en andere aanvallen, en beelden van wapenresten. Waar mogelijk bekrachtigt Amnesty dat bewijs door getuigen te interviewen.

Hoe identificeert het Evidence Lab aanvallen in Oekraïne?

Het Evidence Lab ontvangt informatie uit verschillende bronnen, waaronder informatie die bekend staat als ‘burgerbewijs’: materiaal dat is verzameld door mensen die geen professionele onderzoekers van mensenrechtenschendingen zijn. Dit soort documentatie wordt vaak openbaar gedeeld via sociale-medianetwerken zoals Twitter, Facebook en YouTube, en legt meestal in detail vast wat anders onopgemerkt zou zijn gebleven. Het Lab ontvangt ook rechtstreeks bewijs van getuigen ter plekke.

Afhankelijk van waar ze naar op zoek zijn, gebruiken de onderzoekers van het Evidence Lab verschillende verificatiemethoden.

Hoe verifieert het Evidence Lab aanvallen?

Chrono-locatie

Met chrono-locatie kan bewezen worden waar en wanneer een video of foto is gemaakt. Dit kan worden gedaan door het materiaal te vergelijken met satellietbeelden, foto’s die ter plekke zijn gemaakt en andere openbaar beschikbare informatie. Een onderzoeker kan kijken naar het landschap, bomen, gebouwen en straten in de afbeeldingen en controleren of deze overeenkomen met straatbeelden of andere foto’s van een bekende locatie. De onderzoekers kunnen ook weerpatronen en schaduwen analyseren om te zien of ze overeenkomen met de omstandigheden die er waren toen de foto of video zou zijn gemaakt.

Teledetectie

De onderzoekers gebruiken satellietbeelden en andere sensoren zoals radar en LiDAR – een technologie die met laserpulsen de afstand tot een object of oppervlak bepaalt – om te zoeken naar bewijzen van aanvallen zoals verwoeste gebouwen, kraters, puin en troepen- of wapenbewegingen.

Identificeren van wapens

De wapenexperts van Amnesty International analyseren foto’s, video’s en andere gegevens om te verifiëren welke wapens worden gebruikt en of deze leiden tot mensenrechtenschendingen. Ze bestuderen bijvoorbeeld de vorm van een krater die door een ingeslagen raket is achtergelaten, bekijken beelden van luchtaanvallen of onderzoeken foto’s van wapenresten. De onderzoekers analyseren ook gegevens over wapenhandel om te achterhalen wie deze wapens in bezit had.

Ooggetuigen

Het is belangrijk dat het Evidence Lab samenwerkt met onderzoekers die ooggetuigen van aanslagen interviewen en getuigenissen verzamelen die het digitale bewijs kunnen bevestigen.

Bewaren van bewijzen

Het Evidence Lab catalogiseert en bewaart al het originele bewijs, samen met alle verificaties en analyses. We willen relevante juridische organen ondersteunen en ons bewijsmateriaal beschikbaar stellen om ervoor te zorgen dat daders ter verantwoording kunnen worden geroepen.

Waarom is het belangrijk om aanvallen te verifiëren?

Het Evidence Lab werkt op microniveau, waarbij afzonderlijke aanvallen tot in detail worden gedocumenteerd. En het werkt op macroniveau, waarbij gezocht wordt naar grove patronen van schendingen en een gedetailleerde tijdlijn van gebeurtenissen wordt opgesteld. Een belangrijk doel is om een nauwkeurig verslag van de gebeurtenissen te geven en daarmee desinformatie en verkeerde informatie (vaak wijdverbreid tijdens conflicten en crisissituaties) te bestrijden.

Deze documentatie is ook nuttig bij het samenstellen van een logboek met betrouwbaar bewijsmateriaal dat later kan worden gebruikt om daders van mensenrechtenschendingen ter verantwoording te roepen.

Meer in het algemeen helpen we de verhalen te vertellen van mensen die direct door deze crises worden getroffen. Zo geven we hun een stem.

‘Ik ben een bommenexpert, geen enkele andere mensenrechtenorganisatie heeft zo’n expert in huis. Ik sta het Evidence Lab bij omdat er veel wapens worden gebruikt bij mensenrechtenschendingen. Daarvoor bestudeer ik foto’s en video’s van gebruikte wapens, maar mijn hoofdtaak is om naar gebieden te gaan waar aanvallen zijn geweest. Ik sprak een man die in Charkov gewond was geraakt door clustermunitie. Hij had de munitie die een chirurg uit zijn lichaam had gehaald, bewaard. Daar heb ik foto’s van gemaakt. Voor zover ik weet is dit het eerste fysieke bewijs van het gebruik van clustermunitie.’

Een crisis-onderzoeker vertelt over het grote belang van zijn werk

Brian Castner is senior crisis-onderzoeker en  wapenspecialist bij Amnesty’s Crisis Response Team. Hij deed onderzoek in Oekraïne en legt uit wat zijn werk inhoudt.

‘Ik ben een bommenexpert, geen enkele andere mensenrechtenorganisatie heeft zo’n expert in huis. Ik sta het Evidence Lab bij omdat er veel wapens worden gebruikt bij mensenrechtenschendingen. Daarvoor bestudeer ik foto’s en video’s van gebruikte wapens, maar mijn hoofdtaak is om naar gebieden te gaan waar aanvallen zijn geweest. Daar zoek ik uit welke wapens werden gebruikt en hoeveel mensen werden gedood.

Al ruim voor de Russische inval monitorden we de situatie van afstand omdat we nog niet wisten hoe gevaarlijk het zou worden. Want als ik word doodgeschoten, kan ik mijn werk niet doen. Een aanval met clustermunitie op een school konden we bijvoorbeeld goed van afstand bestuderen. We beschikten over videobeelden en beelden van sociale media en we legden contact met mensen ter plekke.’

‘Begin maart ging ik met twee collega’s naar Oekraïne. Dat vergt wel een goede voorbereiding. Naast de drie Amnesty-onderzoekers huurden we ook een Oekraïense contactpersoon in die tevens onze fotograaf was. Daarnaast hadden we verschillende tolken en chauffeurs, zodat er 24 uur per dag iemand beschikbaar was. Verder hebben we helmen en andere uitrusting om ons te beschermen, trauma-kits, middelen om per satelliet te communiceren, pre-paid telefoons en ik heb altijd een paar drukverbanden bij me.’

‘We werkten vanuit Lviv. Eerst zochten we mensen in de schuilkelders die ons konden informeren, en plekken waar we bewijzen konden zoeken. Ik sprak een man die in Charkov gewond was geraakt door clustermunitie. Hij had de munitie die een chirurg uit zijn lichaam had gehaald, bewaard. Daar heb ik foto’s van gemaakt. Voor zover ik weet is dit het eerste fysieke bewijs van het gebruik van clustermunitie. We onderzochten ook de inslag van een kruisraket in een televisietoren. Dat is lastig werk, omdat hier een raket vol elektronica in een radiotoren vol elektronica was ingeslagen, maar dit is mijn werk. Ook tekenden we getuigenverklaringen op van mensen in Boetsja enkele weken voordat de beelden uit de stad naar buiten kwamen. Een 18-jarig meisje zag hoe haar ouders werden gedood.’

‘Ik wil tot slot ook nog iets zeggen over het grote belang van fondsenwerving. Amnesty doet werk dat niemand anders doet. Dit soort onderzoek kost extreem veel geld. Tolken zijn duur, chauffeurs zijn duur, we moeten auto’s huren, brandstof is duur, de contactpersoon moet betaald worden, we moeten het verblijf betalen. Er gaan duizenden dollars per dag doorheen. Zonder giften kunnen we dit werk niet doen.’

Inmiddels is het Amnesty-kantoor in Moskou gesloten. Op 8 april 2022 schrapte het Russische ministerie van Justitie Amnesty International uit het register van vertegenwoordigingen van internationale organisaties en buitenlandse ngo’s, samen met een reeks andere organisaties, omdat er ‘schendingen van de Russische wetgeving’ zouden zijn ontdekt. De sluiting past in het patroon waarin de Russische autoriteiten de afgelopen decennia stukje bij beetje het Russische maatschappelijk middenveld hebben uitgedund:  tientallen Russische activisten en dissidenten zijn opgesloten, vermoord of verbannen, onafhankelijke media zijn zwart gemaakt, geblokkeerd of gedwongen tot zelfcensuur, maatschappelijke organisaties zijn verboden of geliquideerd. Amnesty blijft zich vanaf andere locaties inzetten voor respect voor mensenrechten in Rusland.

Sinds Ruslands grootschalige invasie in Oekraïne doet Amnesty onderzoek en verzamelt bewijs van mogelijke oorlogsmisdrijven. Amnesty staat volledig achter de internationale inspanningen om ervoor te zorgen dat er gerechtigheid voor de slachtoffers van de oorlog komt, bijvoorbeeld via het International Strafhof in Den Haag. Daarnaast roept Amnesty op tot de vrijlating van gevangenen en activisten die door schijnprocessen in de door Rusland bezette delen van Oekraïne tot lange celstraffen werden veroordeeld. Amnesty spant zich ook in voor de vrijlating van gevangengezette anti-oorlogsactivisten en andere onterecht vervolgde mensenrechtenverdedigers in Rusland, onder wie advocaten en journalisten.