Vluchtelingenverdrag (in 10 vragen)

Het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties bepaalt dat vluchtelingen en asielzoekers niet mogen worden teruggestuurd naar een land waar ze gevaar lopen.

Wat is het Vluchtelingenverdrag?

Een verdrag van de Verenigde Naties, aangenomen in 1951. De officiële naam is ‘Verdrag betreffende de status van vluchtelingen’ (Convention relating to the Status of Refugees). Het verdrag is bindend: een staat die het verdrag heeft erkend (‘bekrachtigd’) moet zich aan de regels van het verdrag houden. Het Vluchtelingenverdrag bepaalt dat vluchtelingen en asielzoekers niet mogen worden teruggestuurd naar een land waar ze gevaar lopen. Het verdrag schrijft echter niet voor hoe of door welk land vluchtelingen moeten worden opgevangen.

Wie is vluchteling?

Een vluchteling is iemand die een ‘gegronde vrees’ heeft voor vervolging op grond van ras, godsdienst, nationaliteit, politieke overtuiging of het behoren tot een bepaalde maatschappelijke groep, en die in het herkomstland geen bescherming krijgt. Ook vallen onder de definitie: mensen zonder nationaliteit (statelozen) die vanwege die angst niet kunnen terugkeren naar het land waar ze eerder verbleven.

Wat is gegronde vrees?

Gegronde vrees voor vervolging is er bijvoorbeeld voor iemand die al eerder vanwege zijn of haar overtuigingen in de gevangenis heeft gezeten en nu weer dreigt te worden opgepakt. Voor leden van een minderheid die voortdurend worden bedreigd met gevangenschap of ontvoering of moord. Voor mensen die zwaar worden gediscrimineerd omdat ze lhbti+ of vrouw zijn.

Welke staten zijn aangesloten?

Er hebben zich inmiddels zo’n 150 staten bij het verdrag aangesloten. Nederland sloot zich in 1956 aan. Alle landen van de Europese Unie zijn nu partij en ook grote landen zoals de Verenigde Staten, Rusland en China. Enkele landen hebben een voorbehoud gemaakt. Zo heeft Turkije het voorbehoud gemaakt dat het land alleen mensen uit Europa als vluchteling erkent. Maar ook Turkije mag geen vluchtelingen van buiten Europa, zoals Syriërs, terugsturen naar het herkomstland waar ze gevaar lopen. Dat is in strijd met het Europees Mensenrechtenverdrag, waarbij Turkije is aangesloten.

Wie voert het Vluchtelingenverdrag uit?

Het zijn op de eerste plaats de aangesloten landen die ervoor moeten zorgen dat het Vluchtelingenverdrag wordt toegepast. De VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR doet ook veel. Die organisatie heeft wereldwijd bijna tienduizend mensen in dienst, voor het overgrote deel werkzaam in buurlanden, waar grote groepen vluchtelingen in kampen verblijven. UNHCR had in 2021 een budget van zo’n 9,15 miljard dollar. Er waren in 2021 zo’n 89,3 miljoen mensen die binnen of buiten de grenzen van hun land op de vlucht waren geraakt. De financiering van de UNHCR is onvoldoende. Daarom schiet de hulp tekort en vluchten mensen vanuit de opvangcentra verder de regio in.

Vallen oorlogsvluchtelingen onder het Vluchtelingenverdrag?

Ze vallen niet zonder meer onder de definitie van ‘vervolging’ van het verdrag. Toch komen ze vaak in aanmerking voor opvang als vluchteling. Dat is in de geest van het Vluchtelingenverdrag, dat immers werd aangenomen toen miljoenen mensen als gevolg van de oorlog op drift waren geraakt. De UNHCR zegt: de essentie van vluchtelingschap is dat mensen in hun eigen land geen bescherming vinden. In veel oorlogslanden lopen vervolging en oorlogsgeweld vaak door elkaar: veel mensen worden aangevallen omdat ze tot een bepaalde etnische of politieke groep behoren.

Vallen oorlogsmisdadigers en criminelen onder het Vluchtelingenverdrag?

Artikel 1F van het verdrag zegt dat verblijf kan worden onthouden aan mensen die zich in hun herkomstland schuldig hebben gemaakt aan oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de menselijkheid of andere grote misdaden. In Nederland zijn tussen 1990 en 2015 zo’n 950 mensen ‘1F’ verklaard. De IND stelt dat ze per jaar ongeveer 20 mensen ‘1F’ tegenwerpen. Ze moeten het land verlaten.

Wordt het Vluchtelingenverdrag up-to-date gehouden?

Om het Vluchtelingenverdrag te interpreteren en waar nodig aan te vullen, stelde de UNHCR een Handboek samen. Dat Handboek geeft uitleg bij de artikelen en wordt met enige regelmaat aangevuld om richtlijnen voor nieuwe ontwikkelingen te geven, bijvoorbeeld ten aanzien van lhbti+ vluchtelingen en alleenstaande minderjarige asielzoekers (ama’s).

Heeft Europa een eigen vluchtelingenverdrag?

Nee, maar er zijn wel aanvullende ‘richtlijnen’ van de Europese Unie, die een gemeenschappelijk Europees asielbeleid tot stand moeten brengen. In werkelijkheid is er nog weinig gemeenschappelijks aan het beleid van Europese landen.

Dwingt het Vluchtelingenverdrag een land hele grote groepen vluchtelingen op te nemen?

Het verdrag verbiedt vluchtelingen terug te sturen naar een herkomstland waar ze gevaar lopen. Dat verhindert een land niet om vluchtelingen elders in een veilig land onder te brengen. Binnen de Europese Unie wordt dat geprobeerd. Helaas stuit die verdeling op onwil van nogal wat landen, vooral in Midden-Europa. Dat is geen probleem dat uit het verdrag voortkomt, maar een politiek probleem van de EU.