Etnisch profileren
Samen tegen etnisch profileren
Etnisch profileren is een groot probleem in Nederland. Het is een ernstige vorm van discriminatie door de overheid en in strijd met de mensenrechten. Etnisch profileren is altijd onterecht. Het draagt bij aan een negatieve beeldvorming over bepaalde groepen burgers, schaadt de legitimiteit van de Nederlandse overheid en draagt niet bij aan de bestrijding van criminaliteit of uitkeringsfraude.
Amnesty zet zich sinds 2013 in om etnisch profileren uit te bannen. Samen met Controle Alt Delete roept Amnesty de regering opnieuw op om effectieve maatregelen te nemen. Bekijk onze campagne, teken de petitie en deel je verhaal.
Lees meer
Het probleem – Wat wil Amnesty – Wat doet Amnesty – Discriminatie melden – Meer informatie
Het probleem
De overheid doet onvoldoende om mensen in Nederland te beschermen tegen etnisch profileren. Dat concludeert Amnesty in het rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’. Mensen van kleur en mensen met een migratieachtergrond worden in Nederland vaker onderworpen aan (extra) controles dan witte mensen, terwijl daar geen objectieve en redelijke rechtvaardiging voor is. De politie, de Koninklijke Marechaussee, de Belastingdienst, gemeenten en andere overheidsorganisaties controleren mensen in een zoektocht naar potentiële normovertreders. Als mensen mede vanwege hun etniciteit, nationaliteit, huidskleur of andere afkomstgerelateerde kenmerken gecontroleerd worden, is sprake van etnisch profileren.
Bij de bestrijding van criminaliteit of fraude met uitkeringen en toeslagen, en in het kader van migratie worden niet-verdachte mensen gecontroleerd. Etnisch profileren en discriminatie zijn niet alleen een probleem bij controles op straat en aan de grens, maar ook bij controles die in de systemen van overheden plaatsvinden:
- Bij politiecontroles op straat worden mensen staande gehouden en gecontroleerd, ook wanneer zij geen verdachte zijn. De wettelijke controlebevoegdheden van de politie zijn zeer ruim en vaag omschreven, waardoor de deur wagenwijd openstaat voor etnisch profileren. Uit onderzoek, waaronder dat van Amnesty, blijkt dat etnisch profileren plaatsvindt bij identiteits- en verkeerscontroles, preventief fouilleren en bij controles op illegaal verblijf. Amnesty deed ook onderzoek naar predictive policing en stelde vast dat het gebruik van een algoritme door de politie leidde tot etnisch profileren.
- De Koninklijke Marechaussee (KMar) controleert mensen aan de grens en stelt daarvoor risicoprofielen op die (vermeende) afkomst kunnen bevatten. Amnesty voerde hierover samen met andere organisaties en twee burgers een rechtszaak tegen de Nederlandse staat. In 2023 oordeelde het gerechtshof Den Haag dat (vermeende) afkomst geen enkele rol mag spelen in beslissingen van de KMar om mensen te selecteren voor een controle. De KMar moet haar werkwijze per direct aanpassen. Het is niet mogelijk vast te stellen of de KMar het verbod op etnisch profileren naleeft, omdat controles niet worden geregistreerd en gemonitord.
- De Belastingdienst en gemeenten gebruik(t)en (geautomatiseerde) risicoprofielen om te zoeken naar potentiële uitkerings- en toeslagenfraudeurs. In 2021 publiceerde Amnesty het rapport ‘Xenofobe machines’ over het discriminerende algoritme dat mede leidde tot het toeslagenschandaal bij de Belastingdienst. Maar liefst 158 gemeenten gebruikten tot 2020 een ‘fraudescorekaart’ waarmee werd gediscrimineerd op afkomst. Amnesty constateert eind 2023 dat de door de regering genomen maatregelen mensen nog steeds onvoldoende beschermen tegen discriminerende algoritmen.
- In de afgelopen 20 jaar, na de aanslagen van 9/11, heeft de Nederlandse overheid een groot aantal maatregelen tegen terrorisme genomen. Deze maatregelen richten zich ook specifiek op islamitische organisaties en (vermeende) moslims. Wantrouwen en negatieve beelden over de islam en moslims spelen daarin een rol. Daardoor is het risico op etnisch profileren en discriminatie reëel. Dit komt ook omdat de contraterrorisme-aanpak zich richt op vroegtijdige signalering van radicalisering en dus gericht is op individuen en organisaties die niet verdacht worden van het plegen van strafbare feiten. Gemeenten, met steun van de NCTV, en het ministerie van SZW deden heimelijk onderzoek naar moskeeën en moslims. Ook blijken vele tientallen Nederlandse moslims op geheime ‘terreurlijsten’ te staan, waarvan een deel nooit verdachte is geweest.
Niks nieuws, wel zorgwekkend
Etnisch profileren en discriminatie bij wetshandhaving is geen nieuw fenomeen en ook niet een typisch Nederlands verschijnsel, maar Amnesty maakt zich er wel steeds meer zorgen over. Daarvoor zijn verschillende redenen.
- Mensen van kleur en mensen met een migratieachtergrond worden in het politieke en maatschappelijke debat op een generaliserende manier in verband gebracht met uitkeringsfraude, criminaliteit en onveiligheid.
- De overheid is burgers steeds meer vanuit wantrouwen gaan bejegenen. Dit heeft geleid tot steeds meer controles van burgers zonder dat er concrete, geïndividualiseerde signalen zijn dat zij regels overtreden. Deze werkwijze staat op gespannen voet met het onschuldbeginsel en de beginselen van behoorlijk bestuur.
- De wetgever heeft overheidsinstanties hebben veel ruimte gegeven om mensen te controleren, zonder dat er goede waarborgen zijn. Zo heeft de Nederlandse politie zeer ruime bevoegdheden, bijvoorbeeld op basis van de Wegenverkeerswet, voor het controleren van mensen die geen verdachten zijn. Bevoegdheden zijn vaag omschreven en er wordt nauwelijks toezicht op gehouden. Daarmee staat de deur open voor willekeur en discriminatie.
- De overheid maakt bij het bepalen wie gecontroleerd wordt en wie niet steeds vaker gebruik van (geautomatiseerde) risicoprofielen. Soms bevatten deze risicoprofielen gegevens over afkomst, wat neerkomt op etnisch profileren. De regering vindt dat het gebruik van etniciteit of nationaliteit in risicoprofielen of selectiebeslissingen in sommige gevallen gerechtvaardigd is. Dit is onjuist: elk gebruik van afkomst is in strijd met het discriminatieverbod. Lees hier meer over Amnesty’s standpunt over discriminerende risicoprofilering.
- Het toezicht op controles en de inzet van (geautomatiseerde) risicoprofielen en controles van mensen die geen verdachte zij schiet tekort. De politie, KMar, de Belastingdienst en gemeenten, en andere overheden monitoren hun eigen controlepraktijk/werkwijze niet systematisch en zijn niet transparant. En externe toezichthouders missen bevoegdheden, capaciteit en expertise om effectief te kunnen onderzoeken en handhaven.
Wat wil Amnesty?
Om discriminatie en etnisch profileren bij wetshandhaving te voorkomen, roept Amnesty de regering op om onder meer de volgende maatregelen te nemen:
- Dwing af bij alle overheidsinstanties dat afkomst geen rol speelt in beslissingen om burgers te controleren. Het discriminatieverbod is helder, de regering moet ervoor zorgen dat alle overheidsinstanties het verbod naleven. Lees hier meer over onze oproep aan het kabinet om discriminerende risicoprofilering tegen te gaan.
- Behandel burgers als individuen en bejegen hen vanuit vertrouwen. In het algemeen moeten overheden terughoudend zijn met het gericht, dus niet aselect, controleren van burgers als er geen aanwijzingen zijn dat zij een wet overtreden. Bij criminaliteitsbestrijding geldt het uitgangspunt dat burgers jegens wie geen redelijk vermoeden van schuld bestaat niet worden gecontroleerd. Vanwege het inherente risico op (indirecte) discriminatie op grond van afkomst en/of andere beschermde kenmerken, moeten overheden zeer terughoudend moeten zijn met risicoprofilering.
- Waarborg transparantie en zorgvuldigheid bij controles. Het moet voor burgers duidelijk zijn waarom en hoe zij worden gecontroleerd. Wettelijke bevoegdheden moeten duidelijk omschreven worden en er moeten heldere instructies zijn voor ambtenaren zodat het duidelijk is wat wel en niet mag bij het controleren van burgers. Zelflerende en black box-algoritmen mogen niet worden ingezet voor beslissing die rechtsgevolgen voor of impact hebben op mensen.
- Registreer en evalueer alle controles. Zonder registratie is verantwoording niet mogelijk. Registratie en evaluatie zijn noodzakelijk om de effectiviteit én eventuele neveneffecten zoals discriminatie te meten.
- Registreer algoritmes en toets deze aan de mensenrechten. Zie voor een nadere uitwerking deze Amnesty-briefing over waarborgen voor de inzet van algoritmen.
- Verscherp het toezicht. Toezichthouders zoals de Autoriteit Persoonsgegevens, het College voor de Rechten van de Mens en de Nationale Ombudsman moeten voldoende bevoegdheden, capaciteit en expertise krijgen om onderzoek te doen naar controles en om in geval van misstanden handhavend op te treden.
Wat doet Amnesty?
In 2024 roepen Amnesty en Controle Alt Delete de regering opnieuw op om effectieve maatregelen te nemen om etnisch profileren door overheidsorganisaties uit te bannen. Lees hier meer over de campagne, teken de petitie en deel je verhaal.
Amnesty geeft doorlopend input op wetgeving en beleidsplannen die relevant zijn voor het tegengaan van etnisch profileren en discriminatie door de overheid, waaronder bijvoorbeeld de maatregelen die de politie neemt en het algoritmebeleid. In 2024 concludeert Amnesty in het rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’ dat de aanpak van etnisch profileren in Nederland tekortschiet en doet Amnesty aanbevelingen aan het kabinet voor een pakket van maatregelen. Daarnaast doet Amnesty onderzoek naar etnisch profileren, in het bijzonder als gevolg van het gebruik van (geautomatiseerde) risicoprofielen door overheidsinstellingen. In 2020 spande Amnesty samen met andere organisaties en twee burgers een rechtszaak aan tegen de Koninklijke Marechaussee. Het oordeel van het gerechtshof dat afkomst geen enkele rol mag spelen in selectiebeslissingen van de KMar is een belangrijke stap in het uitbannen van etnisch profileren.
Amnesty informeert burgers over ‘de impact van etnisch profileren’. Ook hebben we informatie over je rechten tijdens politiecontroles, zoals een folder en video. Speciaal voor het mbo ontwikkelde Amnesty het lesmateriaal ‘Profiel X: Leren of ProfiLeren’. In deze video leggen we eenvoudig uit wat algoritmes zijn en hoe zij kunnen discrimineren. Amnesty werkt samen met Controle Alt Delete, een organisatie die (jonge) mensen informeert over en betrekt bij de discussies over de aanpak van etnisch profileren.
Discriminatie melden
Voel je je gediscrimineerd door de politie, Koninklijke Marechaussee of andere overheidsinstellingen? Of zie je dat een ander gediscrimineerd wordt? Doe er wat mee!
- Je kunt een klacht indienen bij de overheidsinstelling.
- Melden kan bij één van de antidiscriminatiebureaus in Nederland. Deze bureaus kunnen je adviseren of je helpen met bemiddeling of een procedure. Zie www.discriminatie.nl. Je kunt deze bureaus bereiken via: 0800-0880 (gratis).
- Soms is het beter om aangifte te doen. Zoek daarvoor advies van een advocaat.
Meer informatie
- Amnesty-rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’
- Nieuwsbericht over rapport ‘Etnisch profileren is overheidsbreed probleem’
- Informatie over Amnesty’s campagne tegen etnisch profileren.
- Het Amnesty-rapport ‘Proactief politieoptreden vormt een risico voor mensenrechten – Etnisch profileren onderkennen en aanpakken’. Daarin vind je ook een literatuurlijst met relevante studies en onderzoek uit binnen- en buitenland.
- Het gezamenlijke rapport en de video van Amnesty en OSF – ‘Gelijkheid onder druk: de impact van etnisch profileren’
- Amnesty-rapport ‘We sense trouble‘ over predictive policing in Nederland waarbij sprake is van geautomatiseerd etnisch profileren.
- Nederlandstalige samenvatting van het hierboven genoemde rapport: ‘Wij ruiken onraad‘.
- Amnesty-rapport ‘Xenofobe machines’ over een discriminerend algoritme van de Belastingdienst.
- De informatieve folder ‘Jij en politie’ over je rechten en plichten tijdens politiecontroles
- Amnesty’s lespakket ‘Profiel X’.
- Controle Alt Delete organiseert bijeenkomsten, produceert kritische films en geeft workshops over etnisch profileren door de politie.
- Het online publiekscollege ‘Is het terecht dat de politie etnisch profileert?’ van de Universiteit van Nederland
- Amnesty’s standpunt over discriminerende risicoprofielen.
- Amnesty-briefing over waarborgen voor de inzet van algoritmen door de overheid.
