Resultaten van het werk voor mensenrechten

Amnesty International heeft een substantiële bijdrage geleverd aan veel verbeteringen in de mensenrechten. Maar verbeteringen zijn zelden het gevolg van de inspanningen van slechts een enkele organisatie.

In de afgelopen decennia is het jaarlijks aantal slachtoffers van oorlog, genocide en andere massamoord sterk gedaald. Wereldwijd is de levensverwachting in een eeuw bijna verdubbeld. Het wereldwijde aandeel mensen in extreme armoede daalde van 56 procent in 1950 tot 10 procent nu. Massale hongersnood komt bijna alleen nog voor in oorlogsgebied. In 1950 was 35 procent van de wereldbevolking geletterd, nu 90 procent (zie Steven Pinker, Verlichting nu, 2018).

Gevangenschap, doodstraf, moord

Het aantal landen met veel gewetensgevangenen is de laatste decennia beduidend afgenomen. Gewetensgevangenen kwamen vrij na acties van onder meer Amnesty, waaronder bliksemacties. Voorbeelden van recente zaken zijn hier te vinden.

Ook het aantal landen met stelselmatige marteling nam af. Dat is vooral te danken aan beter toezicht op gevangenissen en politiebureau, uitgeoefend door de overheid in de landen zelf en door internationale organisaties.

Toen de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens werd aangenomen, in 1948, hadden maar 8 landen de doodstraf afgeschaft. Toen Amnesty in 1977 begon met acties tegen de doodstraf, voerden 16 landen geen executies meer uit. In 2018 hadden 142 landen de doodstraf afgeschaft of langer dan 10 jaar niet uitgevoerd. Landen die lid zijn of willen worden van de Europese Unie of de Raad van Europa mogen de doodstraf niet gebruiken. In Europa voert alleen Wit-Rusland nog executies uit.

De wereldwijde trend is onmiskenbaar richting afschaffing. In de Verenigde Staten vertonen de doodstrafstatistieken een duidelijke daling. In 1999 werden nog 98 executies voltrokken, in de periode 2000-2010 waren het er ieder jaar gemiddeld 50, en in de periode 2011-2018 jaarlijks minder dan 30.

Amnesty lobbyde met veel andere organisaties voor een internationaal Wapenhandelsverdrag, vooral om de export en het gebruik van ‘kleine wapens’ onder controle te brengen. In 2008 stemden 147 lidstaten van de VN vóór het plan, in 2014 trad het in werking.

Discriminatie

Amnesty voert sinds 2013 actie om etnisch profileren door de politie terug te dringen. Politie en het kabinet hebben inmiddels tal van maatregelen genomen. Amnesty ziet toe op de voortgang daarvan en is erover in gesprek met de politie en de autoriteiten. Op scholen geeft Amnesty workshops over etnisch profileren.

Homoseksualiteit is nog altijd strafbaar in zo’n zeventig landen. Maar in recente jaren is homoseksualiteit in veel landen uit het strafrecht gehaald, zoals in Israël, Irak, China, Japan, Zuid-Korea, bijna alle landen van Latijns-Amerika en alle Europese landen.

Amnesty nam deel aan Gay Prides in onder meer Warschau, Riga, Vilnius, Moskou, Istanbul, Sofia, Sarajevo, Belgrado, Ljubljana, Jeruzalem, Mumbai, Manila en Amsterdam.  Het homohuwelijk is, sinds Nederland het in 2001 als eerste land legaliseerde, tot 2018 in 25 landen wettelijk mogelijk gemaakt.

Mensenrechtenverdedigers

De EU-richtsnoeren voor de bescherming van mensenrechtenverdedigers (‘human rights defenders’, 2004) schrijven voor dat ambassades en EU-missies bescherming bieden door contacten met en bezoeken aan mensenrechtenverdedigers, en waar nodig interventie bij regeringen. Ze moeten ook helpen garanderen dat de verdedigers vrije toegang hebben tot (buitenlandse) financiële donors. Veel ambassades zochten voor de toepassing van de richtsnoeren contact met Amnesty.

De Nederlandse overheid helpt mensenrechtenverdedigers door bescherming en fondsen. Het mensenrechtenfonds, een subsidieregeling voor organisaties, bedraagt 19 miljoen euro voor de periode 2017-2020. De regering geeft jaarlijks een prijs, de Mensenrechtentulp, aan ‘personen of organisaties die op een vernieuwende manier de mensenrechten in de wereld bevorderen’.

Nederland heeft sinds 2013 een Nationaal Actieplan voor Mensenrechten. Dat gaat onder meer over toezicht over de naleving van verdragen en mensenrechten in de Nederlandse wetten en rechtspraak. Sinds 2000 ziet een mensenrechtenambassadeur erop toe dat mensenrechten worden uitgedragen in buitenlands beleid en via ambassades.

Vreemdelingen, vluchtelingen

Ongedocumenteerden, onder wie uitgeprocedeerde asielzoekers, bevinden zich in een kwetsbare positie. Amnesty dringt in Nederland aan op ‘bed bad brood’, dus dagelijkse voorzieningen. Nadat ook het Europees Comité voor Sociale Rechten dat had geëist, hebben ook veel gemeenten regelingen getroffen.

Amnesty voert in Nederland ook actie voor zorgvuldigheid bij gedwongen terugkeer en vertrek. Diverse gemeenten sloten zich vanaf 2017 aan bij een campagne om geen Afghanen meer naar hun land terug te sturen. 

Amnesty is bezorgd over de detentie van vreemdelingen, onder wie ook kinderen. Veel vreemdelingen worden vastgezet in afwachting van hun uitzetting. Vanaf 2008 bracht Amnesty daarover een reeks rapporten uit. Het aantal vreemdelingen in detentie is in Nederland sindsdien sterk gedaald, van zo’n 12 duizend in 2006 tot 2400 in 2017. En het regime van detentie is versoepeld: zo is de lijfsvisitatie in veel centra vervangen door een bodyscan.

Berechting, waarheidsvinding

Uitspraken in individuele zaken door het Europese Mensenrechtenhof hebben vaak verreikende consequenties in de desbetreffende landen en elders in Europa. Het hof veroordeelde bijvoorbeeld oneerlijke processen in Bulgarije, beperkingen aan politieke partijen in Turkije en geheimhouding van overheidsdocumenten in Hongarije.

Er zijn internationale tribunalen. Het Joegoslavië-tribunaal heeft van 1993 tot 2017 meer dan 160 verdachten aangeklaagd en straffen tot 40 jaar gevangenis opgelegd. Het Rwanda-tribunaal heeft, van 1994 tot de opheffing in 2015, zo’n 55 mensen aangeklaagd en enkelen van hen tot levenslang veroordeeld. In 2003 zijn de rechters van het Internationaal Strafhof geïnstalleerd. In 2018 hadden 123 landen het hof erkend.

Tientallen landen gaven zich rekenschap van hun gewelddadige verleden door een waarheidscommissie of een speciale rechtbank in te stellen. Amnesty heeft aan de commissies en rechtbanken gegevens gestuurd die jarenlang over de slachtoffers waren verzameld en was daarmee een belangrijke bron van informatie; voor lokale organisaties was het vaak te gevaarlijk om rapporten naar buiten te brengen.

Sociaaleconomische rechten

De economische, sociale en culturele (ESC) rechten zijn vastgelegd in een VN-verdrag uit 1966. In steeds meer landen, en ook in internationaal recht, worden de sociaaleconomische rechten juridisch afdwingbaar. Rechters kunnen een regering opleggen om bijvoorbeeld drinkwater, onderwijs of medicijnen te leveren. 

Er kwam in 2008 een protocol (aanvulling op een bestaand verdrag) dat het burgers mogelijk maakt klachten in te dienen over schendingen van economische, sociale en culturele rechten; er hoort een toezichthoudend comité bij. Op zo’n protocol heeft Amnesty lang aangedrongen. Medio 2018 waren daarbij 23 landen aangesloten; Nederland had het toen echter nog niet bekrachtigd.

Misschien wel de grootste vooruitgang in de bescherming van mensenrechten is dat slavernij nu in alle landen van de wereld bij wet verboden is. Mauritanië was, in 2007, het laatste land dat tot afschaffing overging. Vormen van uitbuiting die op slavernij lijken zijn nog wijdverbreid, maar er is steeds meer toezicht op bedrijven die aan westerse firma’s leveren.

Steeds meer nemen ook Nederlandse bedrijven hun maatschappelijke verantwoordelijkheid serieus. Vanaf 1996 heeft Amnesty Nederland overlegd met de grootste Nederlandse multinationals. Verscheidene vanuit Nederland opererende multinationals, te beginnen met Shell, hebben inmiddels bedrijfsbeginselen aangenomen die moeten helpen voorkomen dat de onderneming betrokken raakt bij mensenrechtenschendingen.

De Eerlijke Geldwijzer is een gezamenlijk initiatief van Amnesty Nederland, Oxfam Novib, Milieudefensie, FNV, Dierenbescherming en PAX. Het initiatief is gestart in 2009 met de Eerlijke Bankwijzer, waarin banken worden beoordeeld op hun maatschappelijk verantwoord beleid. Dat leidde ertoe dat banken zich slechte scores hebben aangetrokken en hun beleid verbeterden.  Vanaf 2014 worden ook verzekeraars beoordeeld in de Eerlijke Verzekeringswijzer.

Bij de Verenigde Naties is er een speciaal vertegenwoordiger voor mensenrechten en het bedrijfsleven. In 2011 nam de VN-Mensenrechtenraad de ‘Beginselen voor mensenrechten en bedrijven’ aan. Die zijn nog niet afdwingbaar. De Mensenrechtenraad begon in 2014 een procedure om tot bindende verdragsregels te komen.

Educatie

Er is nu mensenrechteneducatie op talloze onderwijsinstellingen van alle niveaus, met veel inzet van Amnesty-vrijwilligers. In 2018 werden daarmee bijna 120 duizend leerlingen bereikt. Inmiddels biedt een dozijn universiteiten en academische instellingen in Nederland onderwijs en onderzoek op het gebied van mensenrechten aan. Amnesty organiseert op diverse plaatsen onder meer  mensenrechtendialogen, een Mensenrechten Meetups en masterclasses voor studenten.