Mensenrechten, lijst van mensenrechten

Mensenrechten heten ook wel rechten van de mens of fundamentele rechten. Het zijn rechten die ieder mens heeft en die de grondslag zijn voor alle rechten die door wet en gewoonte worden bepaald.

Zie ook:

Filosofie van de mensenrechten

Geschiedenis van de mensenrechten

Grootste kwesties van de mensenrechten

Mensenrechten zijn hoofdzakelijk vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, drie VN-verdragen uit 1966 en nog een dozijn andere internationale mensenrechtenverdragen. In deze documenten staan in totaal honderd verschillende rechten beschreven. Die worden vaak opgedeeld in de klassieke, sociaaleconomische en eventueel collectieve rechten.

De klassieke rechten zijn onder te verdelen in integriteitsrechten (bescherming van lichaam en geest van de persoon), vrijheidsrechten (vrijheid van meningsuiting en vereniging), participatierechten (deelname aan bestuur), rechten van gevangenen, rechten voor bescherming van bepaalde groepen (vrouwen, kinderen, minderheden, inheemse volken), rechten van vreemdelingen en vluchtelingen. Onder de sociaaleconomische rechten vallen culturele rechten, zoals het recht op de eigen taal en culturele gebruiken. Volgens sommigen vallen de collectieve rechten voor ontwikkeling en bescherming van een volk ook onder de mensenrechten.

Het begrip mensenrechten kan in het taalgebruik van de media, organisaties en politici verschillende betekenissen hebben. Zo kunnen er internationaalrechtelijke normen mee worden bedoeld (‘In de VN zijn de mensenrechten vastgelegd’), kan het woord over specifieke praktijken gaan (‘In China is het slecht gesteld met de mensenrechten.’) of duiden op bepaalde idealen (‘Zet uw handtekening voor de mensenrechten!’).

Universele rechten

Een belangrijke discussie bij het onderwerp mensenrechten gaat over universaliteit: zijn mensenrechten zoals gedefinieerd in internationale verdragen overal en altijd geldig, ongeacht traditie en cultuur? Mensenrechten vormen de grondslag van de democratie. Het idee van zogenoemde ‘onvervreemdbare’ rechten komt voort uit het natuurrecht, dat ervan uitgaat dat ieder mens vanaf de geboorte bepaalde rechten heeft, zoals de menselijke waardigheid en het bestaan als persoon.

De inleidende tekst van de VN-verdragen van 1966 noemen de onvervreemdbare rechten van alle mensen als basis van vrijheid, rechtvaardigheid en vrede. In diezelfde verdragen zijn echter allerlei gevallen opgenomen waarbij deze rechten toch niet voor iedereen gelden. Alleen de zogenoemde niet-opschortbare of onvoorwaardelijke rechten kunnen volgens internationale verdragen nooit buiten werking worden gesteld, ook niet tijdens een oorlog of noodtoestand.

De geschiedenis van mensenrechten gaat ver terug. Zo staat in het wetboek van de Babylonische koning Hammurabi van Mesopotamië, opgetekend rond 1780 voor Christus, dat ‘armen, weduwen, wezen en onderdrukten’ beschermd moeten worden. Ook staan er wetteksten in over het ontslaan van oneerlijke rechters en het bestrijden van geweld tegen vrouwen.

De juridische status van mensenrechten

Veel rechtsgeleerden maken onderscheid tussen primaire en secundaire rechten. Primaire rechten zijn rechten van goed vertrouwen, zoals over de uitvoering van een contract, huwelijkse trouw, vrijwaring van letsel en bescherming van bezit. Secundaire rechten zijn rechten die verbonden zijn aan een rechtsmiddel als de primaire rechten niet worden nageleefd, zoals het recht op schadevergoeding en op het weer in bezit krijgen van gestolen goed. Mensenrechten waren van oorsprong primaire rechten, maar zijn vervolgens door bepalingen opgenomen in internationale verdragen (bijvoorbeeld het recht op compensatie voor slachtoffers van marteling) en hebben hierdoor steeds meer secondaire rechtskenmerken gekregen.

Aansprakelijkheid is de verplichting die men volgens de wet heeft met betrekking tot wat iemand doet of nalaat. Aansprakelijkheid kan vrijwillig zijn aangegaan, bijvoorbeeld in een contract, of door de wet zijn opgelegd. Aansprakelijkheid werd in het verleden door de wet vaak gezien als het verschil tussen klassieke en sociaaleconomische rechten. De klassieke rechten zijn meestal omgezet in wettelijke regels die de overheid bij niet-naleving aansprakelijk maken. Zo kan compensatie worden gevraagd in gevallen van marteling of onwettige gevangenschap, en kan opheffing van censuur via de rechter worden afgedwongen.

Sociaaleconomische rechten zijn meer idealen dan rechten, zoals het recht op werk of huisvesting – een overheid kan niet iedereen aan een huis of werk helpen. Maar rechters spreken zich ook steeds vaker uit over dit soort rechten. Zo hebben rechters boetes opgelegd in gevallen dat vrouwen of leden van minderheden gediscrimineerd werden en daardoor een bepaalde baan niet kregen. Ook hebben deze rechten overheden verplicht schoon water te leveren, medicijnen tegen hiv/aids te verstrekken en schadevergoeding te betalen aan mensen die land verloren. Verder is de aansprakelijkheid voor bedrijven die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen steeds vaker onderwerp van rechtspraak. Voor Nederlandse bedrijven is dat onder andere in kaart gebracht door Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO).

De meeste sociaaleconomische rechten, met uitzondering van het recht op onderwijs, zijn niet in grondwetten en ook niet in internationaal recht expliciet vastgelegd. Maar in de loop van de tijd zijn geleidelijk meer sociaaleconomische rechten nationaal vastgelegd in het recht, zoals in het geval van Frankrijk het recht op wonen en het recht op gezondheidsvoorzieningen in India. Zie ook geschiedenis van de mensenrechten.

Misbruik van rechten

Misbruik van een recht is het gebruik van een recht voor andere, vaak tegengestelde doeleinden dan waarvoor het bedoeld is. De meeste Europese rechtsstelsels erkennen misbruik van recht, maar zonder een expliciete formulering.

Op het gebied van de mensenrechten komt misbruik voor van onder andere:

• De vrijheid van meningsuiting, door uitingen met als doel anderen opzettelijk te schaden, te discrimineren of om haat te zaaien.
• De vrijheid van informatie, door openbaarmaking van wat op goede gronden (staatsveiligheid, bedrijfsbelangen, privacy) vertrouwelijk zou moeten blijven.
• De asielprocedure, door ten onrechte te zeggen dat je vervolging te vrezen hebt.
• Het recht op politieke zelfstandigheid, door terroristische daden te plegen.

Ontkenning van misdrijven

Soms ontkennen regeringen en groepen mensen ernstige misdrijven, ook als er duidelijke bewijzen zijn. Zo zijn er Holocaustontkenners die onder andere het gebruik van gaskamers tijdens de Tweede Wereldoorlog ontkennen. In Turkije ontkent de overheid de Armeense genocide, waarbij tussen 1895 en 1923 meer dan een miljoen slachtoffers vielen. Turkije zegt dat er misdrijven zijn gepleegd, ook door militairen, maar dat van een vooropgezet plan tot uitroeiing geen sprake was.

Er zijn veel andere ernstige gevallen van ontkenning van misdrijven. Zo wil de Japanse regering geen compensatie betalen en excuses aanbieden voor de troostmeisjes gedurende de Tweede Wereldoorlog. Aanhangers van het stalinisme ontkennen dat de overheid in Moskou de hongersnood in Oekraïne in de jaren dertig veroorzaakt heeft die miljoenen mensen het leven kostte. De Russische overheid ontkent de meeste misdrijven die sinds 1994 door het Russische leger zijn gepleegd in Tsjetsjenië. En de Chinese overheid ontkent de massamoorden die het Chinese leger in de jaren vijftig in Tibet beging.

Doordat Zuid-Afrikaanse politici de ernst of het bestaan van aids of hiv ontkenden, werkten ze preventie en goede behandeling tegen, wat onder de sociale en economische rechten valt. Wereldwijd wijdverbreid is ook de ontkenning van mensenrechten van lhbti+’ers (lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen, transgenders, intersekse mensen en andere seksuele geaardheden en identiteiten).

Amnesty’s standpunt

Amnesty verzet zich tegen elke vorm van het onthouden van mensenrechten of ontkenning van misdrijven, zoals die van historische feiten van de Holocaust en andere gevallen van misdrijven tegen de menselijkheid. Door het ontkennen van misdrijven kan het lijden van overlevenden en nabestaanden miskend worden. Ook kan dit hun aanspraken op erkenning en compensatie in de weg staan. Amnesty komt niet op voor de ‘vrijheid van meningsuiting’ wanneer dergelijke ontkenning een uitgesproken beledigend of haatzaaiend effect heeft, bijvoorbeeld in het geval van Holocaustontkenners. De organisatie is echter geen voorstander van het wettelijk vastleggen van een verbod op ontkenning, zoals van de Holocaust of de Armeense genocide, omdat zo’n algemeen verbod kan botsen met de vrijheid van meningsuiting.

Lijst van mensenrechten

Zie ook de lijst van mensenrechtenkwesties van de Verenigde Naties.

Dit zijn de belangrijke internationale verdragen en protocollen (bijlagen bij een verdrag) over mensenrechten.

–Universele Verklaring van de Rechten van de Mens(UVRM)
– Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (BuPo)
– Facultatief Protocol bij het BuPo-verdrag
– Tweede Facultatieve Protocol bij het BuPo-verdrag
– Internationaal Verdrag over Economische, Sociale en Culturele rechten
– Europees Verdrag ter Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden en bijbehorende protocollen, vooral het Zesde Protocol bij het Europees Verdrag
– Europees Sociaal Handvest
– Amerikaans Verdrag over de Rechten van de Mens of Verdrag van San José
– Afrikaans Handvest voor de Mensenrechten en de Rechten van Volkeren
– Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen of Vluchtelingenverdrag
– Verdrag inzake de Voorkoming en de Bestraffing van Genocide of Genocideverdrag

In de lijst hieronder staan de meest geaccepteerde mensenrechten.
* Rechten die volgens het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (BuPo) onvoorwaardelijk of niet-opschortbaar zijn: ze kunnen niet buiten werking worden gesteld, ook niet tijdens een oorlog of noodtoestand.

Algemene rechten en integriteitsrechten
– genot van de mensenrechten
– gelijke bescherming door de wet
– gelijkheid voor de wet
– *erkenning als persoon voor de wet
– *leven
– integriteit van de persoon
– bescherming van privacy, huis, briefgeheim
– bescherming van eer en goede naam
– *vrijwaring van marteling en wrede, vernederende of onmenselijke bestraffing
– omzetting van doodstraf
– verbod op doodstraf in vredestijd
– verbod op doodstraf ook in vredestijd
– vrijwaring van discriminatie op grond van ras, taal, huidskleur, afkomst, geslacht
– vrijwaring van propaganda voor nationale, raciale of religieuze haat
– vrijwaring van oorlogspropaganda

Vrijheidsrechten
– vrijheid en veiligheid van de persoon
– *vrijheid van geweten, geloof en gedachte
– vrijheid een geloof of overtuiging te belijden
– van geloof of overtuiging te veranderen
– informatie te zoeken en verspreiden ongeacht grenzen
– vreedzame vereniging en vergadering
– vrijwaring van dwang tot lidmaatschap
– *vrijwaring van slavernij en dwangarbeid
– vrije toestemming tot huwelijk
– vrijheid van ouders hun kinderen op te voeden volgens hun overtuiging
– vrijheid van schoolkeuze
– vrije toestemming tot medisch en wetenschappelijke experimenten
– vrijheid van meningsuiting
– vrijheid van drukpers
– vrijheid van beweging binnen de landsgrenzen

Participatierechten
– recht te kiezen en gekozen te worden in algemene, geheime verkiezingen
– gelijk kiesrecht voor man en vrouw
– recht op deelname aan het bestuur van het land
– recht op deelname aan het culturele leven
– individueel klachtrecht BuPo
– gelijke rechten op openbare functies
– recht op nationaliteit

Rechten van arrestanten, beklaagden en gedetineerden
– recht op effectieve rechtsmiddelen
– vrijwaring van willekeurige arrestatie
– op de hoogte te worden gebracht van de aanklacht
–eerlijk en openbaar gehoord te worden
– onafhankelijke en onpartijdige rechtspraak
– voor onschuldig te worden gehouden tot schuld is bewezen
– voldoende tijd en middelen voor de voorbereiding van de verdediging
– een proces binnen redelijke termijn
– verdediging door een raadsman naar keuze
– zo nodig kosteloze rechtsbijstand
– het horen van getuigen
– (kosteloze) bijstand van een tolk
– vrijwaring van dwang tot bekennen
– scheiding tussen beklaagden en veroordeelden
– scheiding tussen jeugdige en volwassen gedetineerden
– beroep bij een hogere rechtbank
– vrijwaring van een tweede proces voor dezelfde zaak
– *vrijwaring van bestraffing voor een misdrijf dat niet strafbaar was
– compensatie na onterechte veroordeling
– *vrijwaring van gevangenisstraf voor schulden
– reclassering

Rechten van beschermde groepen
– recht op gelijke rechten voor vrouwen en mannen
– vrijwaring van terechtstelling voor personen jonger dan 18 jaar
– vrijwaring van terechtstelling voor personen ouder dan 70 jaar
– vrijwaring van terechtstelling van zwangere vrouwen
– bijzondere bijstand voor moeders en kinderen
– bescherming voor en na de geboorte
– bijzondere bescherming van kinderen
– bescherming van kinderen tegen schadelijk werk

Rechten van vreemdelingen en vluchtelingen
– recht het land te verlaten en er terug te keren
– bescherming tegen collectieve uitzetting van vreemdelingen
– beroep tegen uitzetting van vreemdelingen
– gezinshereniging van migranten
– bescherming en ondersteuning van migranten
– asiel te zoeken en te genieten
– bescherming tegen refoulement (het terugzenden van vluchtelingen naar hun land van herkomst als zij vervolging te vrezen hebben)

Sociale en economische rechten
– recht op een billijke levensstandaard
– vrije keuze van werk
– volledige werkgelegenheid
– bescherming tegen werkloosheid
– sociale voorzieningen
– vrijheid van vakvereniging
– collectieve onderhandeling
– staking
– voorzieningen bij arbeidsongeschiktheid
– eerlijke, veilige en gezonde werkomstandigheden
– rust en vakanties met behoud van loon
– gelijke betaling bij gelijk werk voor man en vrouw
– eerlijke beloning
– beroepsopleiding
– eigendom
– voldoende voedsel
– huisvesting
– onderwijs en opvoeding
– gratis en verplicht onderwijs
– bescherming van openbare gezondheid
– hoger onderwijs open voor iedereen
– hoogst mogelijke graad van gezondheid
– medische zorg bij ziekte
– preventie van ziekten
– bescherming van gezinsleven
– gelijke rechten binnen het huwelijk

Culturele rechten
– recht op bescherming van auteursrecht
– rectificatie
– de eigen taal spreken
– eigen naam
– ontwikkeling van de persoonlijkheid
– vrijheid van wetenschappelijk onderzoek

Collectieve rechten
– recht op internationale vrede en veiligheid
– economische, sociale en culturele ontwikkeling
– zelfbeschikkingsrecht van volken
– vrije beschikking over hulpbronnen door volken
– bevrijding van gekoloniseerde en onderdrukte volken
– een milieu gunstig voor ontwikkeling
– eigen cultuur, taal en religie van minderheden
– te delen in wetenschappelijke vooruitgang en de voordelen daarvan
– vrijwaring van maatregelen gericht op vernietiging van een groep