Menselijke waardigheid, respect en mensenrechten

Het idee van menselijke waardigheid is een pijler onder de mensenrechten en misschien wel het enige beginsel dat alle mensenrechten verbindt.

Het begrip waardigheid wordt op veel verschillende manieren gebruikt, soms in directe relatie met mensenrechten, soms ook als verwijzing naar wat in een samenleving als recht op respect wordt gezien.

Menselijke waardigheid door de eeuwen heen

Over waardigheid wordt al eeuwen gesproken. Het begrip neemt een centrale plaats in in de grote religies en de filosofie van de mensenrechten. In het oude Griekenland en Rome beschermde het idee van menselijke waardigheid vrije burgers tegen bijvoorbeeld marteling en ‘onwaardige’ vormen van executie. In de inleiding van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) en de VN-verdragen van 1966 wordt over de inherente waardigheid van de menselijke persoon gesproken. De UVRM stelt ook dat het bestaan moet voldoen aan de menselijke waardigheid en dat mensen gelijk zijn in waardigheid en rechten. Volgens deze verklaring is de menselijke waardigheid een van de beginselen van de universaliteit van mensenrechten.

De Romeinse filosoof Cicero zag waardigheid als iets wat de Romeinse burger onderscheidde van buitenlanders, en van slaven. In de middeleeuwen stelde Thomas van Aquino dat waardigheid het onderscheid was tussen mens en dier. De 15e-eeuwse denker Giovanni Pico della Mirandola bepleitte de verzoening van klassieke filosofie, christendom en oosterse tradities. In de 18e eeuw koesterde de filosoof Immanuel Kant de opvatting, in de geest van de Verlichting, dat waardigheid een andere naam was voor redelijkheid, fatsoen en gecontroleerde passie. Alle historische definities gingen in het algemeen over plichten die leiden tot respect voor mensen: een fatsoenlijk mens moest zich met waardigheid gedragen.

Kwesties van menselijke waardigheid

In verschillende betekenissen speelt de menselijke waardigheid een rol in wetgeving, politieke besluiten, maatschappelijke discussie en de filosofie. Het begrip ‘menselijke waardigheid’ wordt gebruikt in verband met begrippen zoals de onderstaande.

Mensenrechten

In verdragen van de Verenigde Naties en regionale organisaties wordt vaak verwezen naar menselijke waardigheid als bron. Menselijke waardigheid is het beginsel dat aan alle mensenrechten gemeenschappelijk ten grondslag ligt. Juist doordat het begrip niet scherp gedefinieerd is, is het acceptabel in een brede betekenis van het woord.

Menselijkheid

De term wordt gebruikt in de zin van de ‘misdrijven tegen de menselijkheid’, dat wil zeggen dat de algemene en gedeelde menselijke waardigheid geschonden wordt door martelen, genocide, slavernij en andere zeer ernstige misdrijven. Waardigheid is dan het recht op bescherming tegen vernedering en ontmenselijking. Waardigheid is speciaal ook het recht op bescherming van kwetsbare mensen: kinderen, ouderen, etnische minderheden, vluchtelingen, daklozen en zo meer.

Menselijke ontwikkeling en menselijke veiligheid

De term ‘menselijke ontwikkeling’ (human development) wordt door onder meer de VN-ontwikkelingsorganisatie UNDP gebruikt voor het niveau van sociaaleconomische condities waarin mensen leven, en het effect op hun levensverwachting, alfabetiseringsgraad en per capita inkomen. Nauw daaraan verwant is ‘menselijke veiligheid’ (human security). Onder deze benaming brengen de VN en andere organisaties rapporten uit over de wereldwijde verspreiding van oorlogsgeweld, kindsoldaten, burgerslachtoffers en terrorisme, maar ook de effecten van bijvoorbeeld armoede en onderontwikkeling.

Lichamelijke en geestelijke integriteit

De waardigheid van mensen kan worden geschonden door seksuele intimidatie, belediging, bedreiging, vernedering, laster en zo meer. Ook kan de waardigheid worden geschaad door geweld, zoals door een politieagent of door geweld de huiselijke sfeer. Lang niet al die aantasting van de waardigheid kan een mensenrechtenschending worden genoemd, maar het effect op het slachtoffer kan wel degelijk groot en langdurig zijn. Onderwerp van discussie is of sommige beroepen, zoals dat van sekswerker of pornoacteur, in overeenstemming zijn met de waardigheid van de persoon. En of deelname aan reality tv-programma’s over de grenzen van waardigheid kan gaan.

Bescherming van de persoonlijke levenssfeer

De menselijke waardigheid wordt vaak genoemd als de basis van het recht op privacy. Het openbaar maken van persoonlijke gegevens, het hacken van een internetaccount, het afluisteren van gesprekken, het ongevraagd fotograferen, persoonlijke aanvallen op internet: al die handelingen kunnen de waardigheid aantasten ook als ze niet illegaal zijn in strikte zin.

Bescherming van de identiteit

In Nederland vragen onder anderen lhbti+’ers, transgenders, moslims, mensen van kleur, migranten en daklozen geregeld om erkenning van hun specifieke waardigheid. Individuen zouden niet gekwetst, beledigd of geïntimideerd moeten worden vanwege hun groepsidentiteit, of die nu is aangeboren dan wel gekozen. Het internationaal recht erkent dat ‘recht op respect’ in de veroordeling van onder meer racisme, religieuze onverdraagzaamheid, discriminatie en vernederende behandeling.

Respect voor de maatschappelijke positie

Elke maatschappij kent aan bepaalde personen (gezagsdragers) een specifiek recht op respect toe. Vaak is dat in wetten vastgelegd of in omgangsregels gebruikelijk geworden, zoals de positie van de koning, rechters, politieagenten, parlementariërs, hulpverleners, geestelijken, enzovoort.

Ziekte en levenseinde

In discussies rondom euthanasie, gezondheidszorg (pleeghuizen) en hulpverlening bij psychische problemen duikt de term (menselijke) waardigheid vaak op. De term duidt dan op de mate van respect dat aan zorgbehoevenden, patiënten en andere mensen moet worden betoond. Het geldt ook voor een waardige psychiatrische behandeling. Dit zou bijvoorbeeld moeten worden gegarandeerd vanuit het beginsel van recht op leven. Dat recht houdt ook een recht op menswaardig sterven in.

Mensenrechtenwet

Nederland heeft geen Mensenrechtenwet zoals de Human Rights Act in het Verenigd Koninkrijk. Die wet, in 1988 aangenomen in verband met het Europese Mensenrechtenverdrag, wordt telkens aangevuld met zaken die zich in de praktijk hebben voorgedaan. Ook omstandigheden in gevangenissen, bejaardentehuizen, verpleegcentra, scholen en op werk komen aan bod. Het idee: veel kwesties zijn op te lossen met mensenrechten.