Grondwet en mensenrechten
De grondwet is het gedeelte van het rechtsstelsel waarin de fundamentele rechten zijn vastgelegd.
In Nederland en België bevat de grondwet een opsomming van de grondrechten, maar in bijvoorbeeld de Franse grondwet komen de grondrechten nauwelijks aan de orde. In Nederland en België mag een rechter de wetten niet toetsen aan de grondwet, maar in een land als Duitsland wel. Sommige staten, zoals Groot-Brittannië, kennen geen grondwet. Hier bepaalt het geheel van wetten en rechtspraak (jurisprudentie) de positie van de grondrechten.
De huidige Nederlandse Grondwet dateert grotendeels uit 1983. Daarin werd onder meer de afschaffing van de doodstraf geregeld. Sindsdien zijn nog enkele wijzigingen aangebracht, zoals de vastlegging van het recht op inlichtingen voor Kamerleden en het opschorten van de dienstplicht. De Nederlandse Grondwet telt nu 142 artikelen; het eerste artikel luidt: ‘Allen die zich in Nederland bevinden worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook is niet toegestaan.’ In België stamt de grondwet uit 1831. Zij gold als progressief voorbeeld voor grondwetten in andere Europese landen. De Belgische grondwet is verscheidene malen aangepast, onder meer inzake het algemeen kiesrecht en de autonomie van regio’s, en telt nu 198 artikelen.
Nederlandse Grondwet
Hoofdstuk I van de Nederlandse Grondwet bevat mensenrechten. Mensenrechten in nationale grondwetten worden ook wel grondrechten genoemd. De Grondwet bevat burgerrechten en politieke rechten, zoals het recht op vrijheid van meningsuiting en het kiesrecht. Ook bevat de Grondwet sociaaleconomische grondrechten. In de Grondwet zijn deze rechten niet geformuleerd als individuele rechten, maar als verplichtingen voor de overheid.
Wie vindt dat de grondrechten niet voldoende waarborg geven, kan naar de rechter gaan om een toetsing aan internationale verdragen te vragen. De rechter mag geen Nederlandse wetten aan de Grondwet toetsen.
De Amerikaanse grondwet: voorbeeld voor de wereld?
Vaak is in Nederland gezegd dat mensen met een migratieachtergrond in het kader van inburgering de Nederlandse Grondwet zouden moeten kennen. Maar uit enquêtes blijkt telkens dat dat nauwelijks het geval is. Mensen hebben bijvoorbeeld geen flauw idee hoeveel artikelen de Grondwet telt. Dat is in de VS heel anders. De Amerikaanse Grondwet was de eerste moderne grondwet van de wereld, helemaal gebaseerd op de beginselen van de Verlichting. Ze is in talloze landen nagevolgd.
De Amerikaanse Grondwet is nog altijd heel actueel. In elke aflevering van een Amerikaanse advocatenserie op de televisie zie je hoe er gebruik van wordt gemaakt. Een verdachte beroept zich bijvoorbeeld op het ‘vijfde amendement’, wat inhoudt dat hij niet tegen zichzelf hoeft te getuigen. Of een advocaat haalt het ‘eerste amendement’ aan, dat de vrijheid van meningsuiting garandeert. Anders dan in Nederland toetsen Amerikaanse rechters hun beslissingen dan ook rechtstreeks aan de grondwet.
De amendementen van de Amerikaanse grondwet
De Amerikaanse Grondwet werd in de zomer van 1787 in Philadelphia geschreven. De grondwet schiep een parlement met twee kamers: het Huis van Afgevaardigden en de Senaat. De uitvoerende macht ligt bij de president. Hij heeft veel macht, want hij is onder meer opperbevelhebber van de strijdkrachten. In 1791 werden er tien ‘amendementen’ aan toegevoegd, en vooral die zijn belangrijk gebleken voor de burgerrechten. Ze garanderen onder meer het recht op geloofsvrijheid en op vrijheid van vergadering, een eerlijk proces volgens wettelijke procedures, en het recht op particulier bezit.
De amendementen blijven echter ook tot op de dag van vandaag onderwerp van discussie. Betekent bijvoorbeeld het tweede amendement, dat het recht geeft op het ‘bezitten en dragen van wapens’, dat wapens vrijelijk te koop moeten zijn? Is de betekenis van het achtste amendement, dat ‘wrede en ongebruikelijke straffen’ verbiedt, dat de doodstraf moet worden afgeschaft? Dat laatste was wel de mening van het Amerikaanse Hooggerechtshof, toen het in 1972 de uitvoering van executies tijdelijk opschortte – tot het in 1977 weer doodstraffen toeliet.
Later kwamen er nog een paar amendementen bij. Een daarvan hief de slavernij op. Een ander garandeerde iedereen ‘de gelijke bescherming door de wet’. Dat amendement speelde een grote rol in 1954, toen het Hooggerechtshof bepaalde dat rassenscheiding op scholen ongrondwettelijk was.
