Doodstraf (in 10 vragen)

Steeds minder landen voeren de doodstraf uit. In 2023 vonden de meeste executies plaats in China, Iran, Saudi-Arabië, Somalië en de Verenigde Staten .

1. Wat is de doodstraf?

Van de doodstraf is sprake wanneer iemand van het leven wordt beroofd op grond van een vonnis dat is uitgesproken door een bevoegde rechter na een strafrechtelijk proces. Elke dag vinden er executies plaats. Overheden doden mensen voor uiteenlopende misdrijven – soms zelfs voor handelingen die helemaal niet strafbaar zouden moeten zijn. Amnesty International zet zich sinds 1977 in voor afschaffing van de doodstraf. Toen voerden slechts zestien landen geen executies meer uit. Nu hebben 144 landen de doodstraf in de praktijk of wet afgeschaft, een meerderheid van alle landen ter wereld.

2. Welke landen hebben de doodstraf?

In een steeds kleiner aantal landen wordt de doodstraf uitgevoerd. Inmiddels hebben 144 landen de doodstraf in de praktijk of wet afgeschaft – dat is meer dan twee derde van alle landen ter wereld. In 2023 waren er 1.153 executies wereldwijd. Amnesty International registreerde 2.428 doodvonnissen in 2023. Landen die de doodstraf nog hebben zijn onder andere Saudi-Arabië, de Verenigde Staten, Noord-Korea, Japan, Irak, Belarus en Myanmar.

3. Neemt het aantal landen met de doodstraf af?

De trend is onmiskenbaar die naar wereldwijde afschaffing: in dertig jaar (1976-2006) schaften zestig landen de doodstraf af. Er zijn inmiddels 144 landen die de doodstraf in praktijk of wet hebben afgeschaft voor alle misdrijven. De doodstraf is verdwenen uit alle landen van Europa, met uitzondering van Belarus (Wit-Rusland). Daar worden nog steeds executies uitgevoerd, door middel van een schot in het achterhoofd en vaak omgeven door geheimzinnigheid.

Afschaffing begint soms met een ‘moratorium’; het stoppen van het uitvoeren van de doodstraf. In het Verenigd Koninkrijk werd in 1965 een experimenteel moratorium van vijf jaar ingesteld. Sindsdien heeft het Lagerhuis verscheidene moties verworpen om de doodstraf weer in te voeren. In Zuid-Afrika werd een tweejarig moratorium op de doodstraf, dat was afgekondigd in 1990, in 1992 verlengd; later werd de doodstraf in de grondwet afgeschaft. In de VS was er van eind jaren zestig tot 1976 een niet-officieel moratorium op de doodstraf, in afwachting van beslissingen van het Hooggerechtshof.

4. Worden er nog minderjarigen terechtgesteld?

In sommige landen worden mensen die bij het begaan van hun misdrijf minderjarig waren geëxecuteerd. Het opleggen van de doodstraf aan minderjarigen is onder meer verboden in het Verdrag voor de Rechten van het Kind (1989). In 2005 schafte het Hooggerechtshof van de VS de doodstraf af voor degenen die ten tijde van het misdrijf nog minderjarig waren. In andere landen wordt de executie van een minderjarige nu vaker door internationale actie tegengehouden. Maar sommige landen voeren nog steeds executies uit van personen die ten tijde van hun misdrijf minderjarig waren, zoals Iran.

5. Wat is de geschiedenis van de doodstraf?

De oud-Hebreeuwse wetgeving schreef de doodstraf voor bij moord en bepaalde religieuze en seksuele misdrijven. Bij de Grieken waren moord, verraad en heiligschennis halsmisdrijven. In de republikeinse Romeinse tijd werd de doodstraf vooral opgelegd voor militaire misdrijven; later werd het aantal halsmisdrijven sterk uitgebreid. In de 13e eeuw kon de doodstraf worden opgelegd voor een groot aantal misdrijven. De doodstraf werd afgeschaft in Toscane in 1786 en in Oostenrijk in 1787. De doodstraf werd in zijn geheel (ook in vredestijd) afgeschaft in Nederland in 1983; de laatste terechtstelling in vredestijd was voltrokken in 1860. In België was die laatste burgerexecutie in 1863; daarna werden tot 1950 259 mensen voor oorlogsmisdrijven geëxecuteerd, vooral door de kogel. In 1996 schafte België de doodstraf geheel af.

6. Wat waren en zijn de methoden van doodstraf?

Historische methoden van doodstraf waren onder meer steniging (Mesopotamisch en Hebreeuws recht), zoals nu nog in sommige landen gebeurt. Bij de Grieken mocht een vrije burger vergif nemen, maar tot slaaf gemaakten werden doodgeslagen. In het Romeinse recht waren de methoden onder meer: van een rots werpen, wurging, voor de wilde dieren gooien, kruisiging. Ophanging en onthoofding waren de gebruikelijke methoden in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Ketters en heksen werden op de brandstapel verbrand. Ook het breken van het lichaam op een houten wiel en langzame wurging werden gebruikt. Frankrijk voerde tijdens de Franse Revolutie de guillotine (valbijl) in. Spanje kende tot 1974 terechtstelling door middel van de wurgpaal. In de VS zijn nu de wettelijk mogelijke middelen van executie: fusilleren, elektrocutie in de elektrische stoel, vergassing in de gaskamer of een dodelijke injectie. Veelgebruikte methoden in het Midden-Oosten en Azië zijn ophanging en onthoofding.

7. Wat zijn de argumenten vóór en tegen de doodstraf?

• De doodstraf zou afschrikwekkender zijn dan enige andere straf. Maar onderzoeken hebben aangetoond dat er geen verband is tussen de doodstraf en het aantal ernstige misdaden dat wordt gepleegd.
• De doodstraf zou de enige manier zijn om moordenaars en verkrachters definitief onschadelijk te maken. Maar dat is in strijd met het beginsel dat straffen alleen betrekking mogen hebben op misdrijven die zijn gepleegd, niet op misdrijven die nog gepleegd zouden kunnen worden.
• De doodstraf zou het beginsel ‘oog om oog, tand om tand’ dienen. Maar straffen moeten niet worden opgelegd uit wraak. Ze dienen om de samenleving een signaal te geven, de samenleving tegen misdadigers te beschermen en de schuldige te dwingen tot verbetering van zijn gedrag.
• De doodstraf zou nodig zijn als uiterste straf voor de zwaarste misdrijven. Maar de doodstraf is onomkeerbaar en absoluut, terwijl het recht nooit absoluut is in oordeel of waarheidsvinding. Altijd bestaat het risico dat een onschuldige wordt geëxecuteerd. In de Verenigde Staten zijn tussen 1976 en 1999 in totaal 79 personen uit de dodencel vrijgelaten nadat was gebleken dat zij ten onrechte de doodstraf hadden gekregen. In 23 zaken in de 20e eeuw kwam deze vaststelling pas nadat de veroordeelden waren terechtgesteld.
• De doodstraf zou alleen worden opgelegd voor de zwaarste misdrijven. Maar in de praktijk wordt de doodstraf discriminerend toegepast en treft ze vooral zwakkere groepen in de samenleving. Zo wordt in de VS veel vaker de doodstraf geëist tegen een dader van kleur dan tegen een witte dader. Terwijl het aantal witte moordslachtoffers en het aantal moordslachtoffers van kleur in de VS ongeveer even hoog is, is 80 procent van alle geëxecuteerden sinds 1977 veroordeeld voor moord op een witte Amerikaan.

8. Wat zegt het internationaal recht over de doodstraf?

Enkele internationale verdragen kennen ‘facultatieve protocollen’ (aanvullende verdragen) waarin wordt opgeroepen tot afschaffing van de doodstraf: het Zesde Protocol bij het Europees Verdrag, het Protocol bij het Amerikaanse Verdrag, het Tweede Protocol bij het VN-verdrag (BuPo). Deze schrijven afschaffing van de doodstraf voor in vredestijd, het Europese verdrag ook in oorlogstijd. Volgens het VN-verdrag (BuPo) is het verboden de doodstraf op te leggen voor misdrijven begaan door personen onder de 18 jaar, volgens het Amerikaanse verdrag ook aan mensen ouder dan 70 jaar. Zwangere vrouwen mogen niet worden terechtgesteld. En ook mensen met geestelijke beperkingen niet.

9. Hoe voeren organisaties actie tegen de doodstraf?

Amnesty International zet zich in voor de onvoorwaardelijke afschaffing van de doodstraf. Voor Amnesty International is het doorslaggevende argument tegen de doodstraf dat het een wrede en onmenselijke straf is. Het opleggen van dergelijke straffen is verboden in internationaal recht, zoals in het Verdrag tegen Marteling. Amnesty voert onder meer spoedacties om zo mogelijk een executie te voorkomen. De Amerikaanse antidoodstrafbeweging voert sinds tientallen jaren campagne met de slogan: ‘Waarom doden we mensen om te laten zien dat het doden van mensen verwerpelijk is?’ In 1981 aanvaardde de Wereld Medische Associatie, de grootste organisatie van medici, een resolutie waarin werd gesteld dat het voor artsen onethisch was deel te nemen aan executies, hoewel dat niet verhinderde dat artsen een certificaat van overlijden tekenen. In landen waar nog veel executies worden uitgevoerd, zoals China en Iran, komt het verzet tegen de doodstraf onder meer van advocaten, medici en mensenrechtenverdedigers.

10. Is levenslange gevangenisstraf niet net zo wreed als de doodstraf?

In de Verenigde Staten is door activisten tegen de doodstraf vaak voorgesteld die straf om te zetten in levenslange opsluiting in een cel ‘waarvan de sleutel wordt weggegooid’. Levenslange opsluiting kan gerechtvaardigd zijn als er een kans is dat de veroordeelde nogmaals een zwaar misdrijf zal begaan. In gevallen waar de publieke verontwaardiging heel groot is (zoals bij kindermoordenaars en massamoordenaars) kan het voor de veroordeelde levensgevaarlijk zijn om vrijgelaten te worden. Levenslange gevangenisstraf zonder kans op eerdere vrijlating wordt tegenwoordig echter steeds meer gezien als een wrede straf. Het Europese Hof voor de Mensenrechten vindt dat bij levenslange gevangenisstraf de kans op eerdere vrijlating altijd reëel moet blijven.