Bevolkingsbeleid en mensenrechten

Men neemt makkelijk aan dat overbevolking de oorzaak is van veel economische, sociale en politieke problemen. Maar dat verband is helemaal niet zo vanzelfsprekend.

Onder de dichtstbevolkte landen ter wereld zijn zeer rijke (Nederland) en zeer arme (Bangladesh). Landen met een lage bevolkingsdichtheid blijven vaak achter in ontwikkeling, omdat er te weinig markt en te weinig verbindingen zijn (Soedan). Sommige regeringen, zoals China tot eind jaren zeventig, hebben altijd hardnekkig ontkend dat een grote bevolking een probleem zou zijn: ‘Consumenten zijn ook producenten.’

Later werd de Chinese regering extreem in het tegenovergestelde: China (1,3 miljard inwoners) heeft nu het strengste bevolkingsbeleid ter wereld. In veel westerse landen is het geboortecijfer inmiddels zo laag dat de bevolking zonder immigratie zou krimpen. Daardoor dreigt ‘vergrijzing’, die hoge kosten voor ouderenzorg met zich meebrengt en een tekort aan (jonge) werkende mensen. Daarom stimuleren enkele westerse regeringen juist het krijgen van kinderen.

Vormen van bevolkingsbeleid

Bevolkingsbeleid kan verschillende vormen aannemen: geboortebeperking, bijvoorbeeld bevorderd door voorlichting, gratis voorbehoedsmiddelen, economische premies en sancties; het stimuleren van binnenlandse migratie naar minder bevolkte gebieden, vaak met economische prikkels en soms met dwang (China, Rusland, Indonesië, Brazilië); emigratie, zoals na 1945 vanuit Nederland naar Canada en Australië; en de spreiding of juist concentratie van bevolkingsgroepen, bijvoorbeeld omdat er zo minder problemen zouden ontstaan tussen allochtone en autochtone groepen.

Schendingen van mensenrechten

Bevolkingsbeleid dat was gebaseerd op een simplistische voorstelling van zaken heeft vaak aanleiding gegeven tot schendingen van mensenrechten. Vrouwen uit inheemse groepen in Latijns Amerika zijn tegen hun wil of zonder hun weten gesteriliseerd. In onder meer nazi-Duitsland werd eugenetica toegepast, een poging om alleen mensen van ‘gewenste’ rassen kinderen te laten voortbrengen. In China leidt de druk van het eenkindbeleid vaak tot regelrechte dwang om abortus te plegen, tot ver in de zwangerschap. Ook brengt dat beleid een sterke voorkeur voor jongens en infanticide op meisjes met zich mee. Dergelijke maatregelen zijn schendingen van de reproductieve rechten.

Binnenlandse migratie, ook een vorm van bevolkingsbeleid, vond vaak plaats onder grote druk; in communistische landen was het een strafmaatregel. In westerse landen zijn de maatregelen voor opgelegde integratie of juist segregatie van bevolkingsgroepen zelden effectief gebleken, en ze gingen nogal eens gepaard met een opleving van rassendiscriminatie en gewelddadig politieoptreden.

Controverse

Dat bevolkingsbeleid internationaal tot grote controverse kan leiden blijkt bijvoorbeeld uit het optreden van de Amerikaanse regering, die belangrijke hulpprogramma’s van VN-organisaties niet steunt omdat daarin abortus niet is uitgesloten (de gag rule [‘onbespreekbare onderwerpen’] uit 2001). Organisaties die Amerikaanse fondsen ontvingen mochten hun eigen fondsen niet meer gebruiken om abortussen uit te voeren, zelfs wanneer die legaal waren.

Keuzevrijheid is doorslaggevend

Demografen zijn het er in grote lijnen over eens dat niet een bevolkingsbeleid maar de economische en maatschappelijke ontwikkeling doorslaggevend is bij het oplossen van bevolkingsproblemen. Hoe rijker het land, hoe minder kinderen per gezin worden geboren. Hoe groter de keuzevrijheid, hoe minder de bevolkingsdruk wordt gevoeld. In een welvarende democratische samenleving kan, naar is gebleken, een heel groot aantal mensen zonder veel problemen op een relatief klein oppervlak samenwonen.

Malthus’ voorspelling

Thomas Malthus (1766-1834) kreeg grote bekendheid met zijn voorspelling dat de wereld ten onder zou gaan als ze de overbevolking niet tot staan zou brengen. Hij voorspelde in 1798, op grond van de toen beschikbare cijfers, dat de wereldbevolking elke 25 jaar zou verdubbelen. Was dat uitgekomen, dan zouden er nu 250 miljard mensen leven.