“Alles kan in Saudi-Arabië als kritiek worden opgevat”

De laatste maanden ontvingen we een aantal maal goed nieuws uit Saudi-Arabië. Gevangen mensenrechtenverdedigers voor wie we al lang actievoerden werden onverwachts vrijgelaten. Waarom gebeurde dat? En hoe is het nu eigenlijk gesteld met de mensenrechten in dat land? We gaven Amnesty-supporters de kans hun vragen in te sturen. Onze Saudi-Arabië-deskundige Floor Beuming beantwoordde ze.

Het eerste goede nieuws ging over Mohammed al-Qahtani. Na 12 jaar in de gevangenis te hebben doorgebracht kwam hij op 7 januari 2025 vrij. Wel mag hij de komende 10 jaar het land niet uit, terwijl zijn familie in de VS woont. Toen Floor nog maar kort bij Amnesty werkte interviewde ze hem, elf dagen voordat hij werd veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf en een even lang reisverbod. Ze herinnert zich het interview goed: “Dat was een van de eerste keren dat ik vanuit ons werk persoonlijk contact had met een activist. Ik was enorm onder de indruk van hoe onverschrokken hij was. Hij had net een kind gekregen, hij wist dat hij naar de gevangenis zou gaan, en toch ging hij tot het uiterste door met zijn mensenrechtenwerk.”  

Floor kwam in 2012 bij Amnesty werken als coördinator Midden-Oosten en Noord-Afrika. Er trok toen een golf van opstanden door die regio, die de Arabische Lente werd genoemd. In die tijd besloot Amnesty Nederland zich extra op Saudi-Arabië te gaan richten. Floor legt uit waarom: “We zagen de repressie in Saudi-Arabië toenemen, omdat de autoriteiten doodsbang waren dat ook daar het volk verandering zou eisen. Je had toen een organisatie, ACPRA, waar Mohammed Al-Qahtani een van de oprichters van was, die heel populair aan het worden was en succesvol campagne voerde voor de vrijlating van gevangenen. Al-Qahtani had veel contact met diplomaten en met organisaties in het buitenland. Ik weet nog dat we heel erg schrokken toen hij werd veroordeeld. Dat hij uiteindelijk die héle straf zou uitzitten en zelfs daarna niet vrijkwam maar twee jaar lang opgesloten bleef zonder dat iemand wist waar hij was, dat hadden we toen echt niet verwacht, dat het zo erg zou worden met zo’n prominent figuur; bekendheid biedt vaak ook een zekere bescherming.”  

Waarom vrijgelaten?

Uiteindelijk kwam al-Qahtani’s vrijlating toch nog onverwachts. Amnesty-supporters vroegen ons waaróm hij, en Salma al-Shehab, over wie we begin februari goed nieuws ontvingen, werden vrijgelaten. Floor: “Dat is heel lastig te zeggen, omdat het niet transparant is. Ik denk wel dat in beide zaken heel belangrijk is dat er publieke aandacht is door de acties die we voeren, maar dat het in combinatie moet zijn met druk vanuit overheden. Al-Qahtani’s vrijlating is geen succes, want hij heeft zijn hele straf uitgezeten. Tegelijkertijd: er was wel een nieuwe zaak tegen hem gestart in de gevangenis, dus er was een kans dat hij opnieuw berecht zou worden. Dat is ook met andere activisten gebeurd. Bij Al-Qahtani gebeurde dat niet en dat komt denk ik door de voortdurende aandacht en doordat diplomaten zijn zaak bespraken met de Saudische overheid. Ook helpt dat hij familie heeft in de VS en dat het Amerikaanse ministerie voor Buitenlandse Zaken veel contact met de Saudische autoriteiten over hem heeft gehad. Misschien was het zelfs een gebaar naar Trump, omdat hij vlak voor zijn inauguratie werd vrijgelaten.” 

“In het geval van Salma weten we dat diplomaten aanwezig waren bij de laatste zitting in haar zaak. Bij Amnesty hoorden we toen op een maandag dat de woensdag erna haar zaak zou plaatsvinden. Vanuit landelijke Amnesty-afdelingen schreven we meteen naar onze ministeries met de vraag of ze daarheen konden gaan en een aantal landen, waaronder Nederland, hebben dat gedaan. De diplomaten mochten niet naar binnen, maar ze hebben buiten gewacht en tijdens die zitting is haar straf verlaagd van 27 naar 4 jaar. Dat laat wel zien dat je met dit soort relatief kleine acties nog steeds echt impact kan hebben.” 

Salma’s uiteindelijke straf kwam overeen met de tijd die zij al had gezeten, waardoor ze snel na de strafverlaging vrijkwam. Floor: “Dat is ook wat je zag bij de vrouwenrechtenactivisten die in 2018 werden berecht. Dat is voor de autoriteiten een manier om van zo’n straf af te komen zonder gezichtsverlies te lijden: je erkent niet dat iemand onschuldig is, maar je kan wel iemand vrijlaten en bent af van al het gezeur erover.” 

Hoe is het met Raif Badawi?

We ontvingen ook vragen over Raif Badawi, voor wie Amnesty veel actie voerde. De blogger werd in 2014 veroordeeld tot 10 jaar cel, een reisverbod van 10 jaar, een forse boete en duizend stokslagen, waarvan er uiteindelijk na internationale druk maar vijftig werden uitgevoerd. Badawi kwam in 2022 vrij. Floor vertelt: “Hij is nog steeds in Saudi-Arabië. Hij mag het land niet uit. Hij post zelf af en toe foto’s en berichten van zichzelf op sociale media en daarin lijkt het goed met hem te gaan. Maar hij is verwijderd van zijn drie kinderen en zijn vrouw die in Canada wonen en dat moet heel moeilijk zijn. Zij kunnen niet naar Saudi-Arabië, omdat ze bang zijn voor arrestatie. Wij blijven natuurlijk in actie komen voor de opheffing van zijn reisverbod. Iedereen krijgt eigenlijk een reisverbod. Salma heeft waarschijnlijk ook een reisverbod, maar dat weten we niet zeker omdat we nog niet de officiële rechtbankdocumenten hebben gezien. Die reisverboden hebben meestal dezelfde lengte als de gevangenisstraf. Ook de activiste Loujain al-Hathloul had zo’n reisverbod. Dat van haar is inmiddels verlopen, maar zij kan nog steeds het land niet uit. Je ziet dus dat ook reisverboden worden verlengd zonder dat er een proces is. Je komt er dan pas achter als je weg wilt dat je op de lijst staat.” 

Hoe gaat het met Manahel?

Veel mensen vragen zich ook af hoe het gaat met Manahel al-Otaibi. De fitnessinstructrice en influencer kreeg 11 jaar cel. Afgelopen december schreven tienduizenden mensen wereldwijd brieven voor haar vrijlating tijdens Amnesty’s schrijfactie Write for Rights. Floor heeft zorgwekkend nieuws over haar: “Zij is al een paar maanden verdwenen, er is geen contact meer met haar. Dus we weten niet hoe het met haar gaat, maar dat is altijd een heel slecht teken. Mensen die in gedwongen verdwijning zitten hebben een hogere kans om gemarteld te worden en ze is ook eerder gemarteld in de gevangenis, dus we maken ons heel erg zorgen om haar.” 

Mentaliteitsverandering of symboolpolitiek?

Eén vragensteller vroeg zich af of er sprake is van een mentaliteitsverandering in Saudi-Arabië. Floor: “Ja, ik denk deels wel. Het land is echt heel erg veranderd de afgelopen jaren als het gaat om de sociaal-culturele vrijheden die er zijn. Er worden concerten georganiseerd, de religieuze politie heeft eigenlijk geen macht meer op straat, vrouwen kunnen makkelijker werken. Dat is echt wel een verandering. De veranderingen in de realiteit zijn substantieel, dus geen symboolpolitiek.” 

“Maar er is nog geen vrijheid van meningsuiting. Een goed voorbeeld daarvan speelde zich af toen kroonprins Mohammad bin-Salman in 2017 aan de macht kwam. Hij kondigde aan dat vrouwen voortaan mogen autorijden. Maar op diezelfde dag heeft hij ook alle vrouwen gebeld die daar decennialang campagne voor hebben gevoerd. Hij zei dat ze dat absoluut niet mochten gaan claimen en vieren online, op straffe van… iets wat niet expliciet werd gemaakt. Maar die vrouwen begrepen wel wat de boodschap was. Daarna hebben een aantal vrouwen er toch iets over gezegd op sociale media en een paar maanden later zijn ze opgepakt. Dat gaf aan: ‘Denk maar niet dat jij je andere rechten nu ook kan gaan claimen. Die krijg je pas als wij beslissen dat je die mag hebben.’ Vanaf toen werd heel erg duidelijk dat er, als het gaat om de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van je organiseren, nul ruimte kwam. Die ruimte is eigenlijk steeds verder gekrompen. En de straffen werden steeds harder. Ik merk dat mensen nu heel angstig zijn, meer dan ooit. Alles kan als kritiek worden opgevat.” 

Hoe kan Nederland meer haar afkeuring bezorgen in Saudi-Arabië?

“Allereerst door veel vaker stille diplomatie te combineren met publieke uitspraken. Dus door explicieter te zijn in de verontwaardiging. Door namen van mensen die onterecht gevangenzitten te noemen en op te roepen tot hun vrijlating. Dat kan via een officiële verklaring van een minister, maar ook gewoon met een tweet van een ambassadeur. Of via een zogenaamde demarche: officiële communicatie vanuit de overheid naar de autoriteiten – dat heeft een hogere status. Wij zeggen dat ze dat ook vaker moeten doen met andere landen samen, want dan is het sterker. Ze kunnen rechtszaken bijwonen, aanvragen doen om mensen te bezoeken in de gevangenis. Dat zullen de autoriteiten niet toestaan, maar dat verzoek alleen al kan impact hebben.” 

Kan ik nog wel veilig reizen naar Saudi-Arabië als ik een Amnesty-petitie heb ondertekend?

“We hebben geen voorbeelden van mensen die in de problemen zijn gekomen omdat ze een Amnesty-petitie hebben ondertekend. Maar er zijn wel heel veel voorbeelden van mensen, ook niet-Saudiërs, die vastzitten vanwege tweets. Maak dus je eigen afweging.” 

Reden voor hoop 

De situatie in Saudi-Arabië is dus allesbehalve rooskleurig. Toch houdt Floor hoop. “Waar ik mij altijd aan optrek is als ik zie hoe de Saudische mensenrechtenbeweging is gegroeid sinds wij Mohammed Al-Qahtani spraken in 2013. Toen had je wel wat organisaties in Saudi-Arabië zelf, maar die konden heel weinig. Die zijn inmiddels allemaal gedwongen gesloten. Maar sindsdien heb je wel een hele gemeenschap Saudische activisten in het buitenland gekregen die blijft groeien en die heel erg goed mensenrechtenwerk doen. Aan het begin hebben we vanuit Amnesty heel veel aandacht besteed aan het bij elkaar brengen van Saudische activisten. Dat is nu niet meer nodig. Het is nu echt een heel sterk netwerk. Dat vind ik hoopgevend.”