Russische invasie dwingt ouderen met beperking in Oekraïne tot isolement en verwaarlozing

Als gevolg van de Russische invasie zijn ontheemde oudere mensen met een beperking in Oekraïne fysiek en financieel niet in staat om toegang te krijgen tot toereikende huisvesting en zorg. Er zijn soms weinig alternatieven voor plaatsing in tehuizen.

Dit zegt Amnesty International in een nieuw rapport voorafgaand aan de Internationale Dag voor Mensen met een Beperking.

Het rapport ‘They Live in the Dark’: Older people’s isolation and inadequate access to housing amid Russia’s invasion of Ukraine, documenteert hoe de grootschalige invasie van Rusland, die begon in februari 2022, een enorme druk legt op het toch al overbelaste Oekraïense zorgsysteem. Als gevolg hiervan zijn veel ouderen, onder wie mensen met een beperking, gescheiden van hun familie. Dat leidt tot afzondering en isolement.

Veel ouderen in Oekraïne

De voortdurende willekeurige aanvallen van Rusland, die in veel gevallen neerkomen op oorlogsmisdrijven, hebben miljoenen Oekraïense burgers verdreven. Oekraïne heeft een van de hoogste percentages ouderen ter wereld: bijna 10 miljoen van de bevolking van ongeveer 41 miljoen, dus bijna een kwart, was vóór februari 2022 ouder dan 60 jaar.

‘Zelfs nadat ze naar veiligere delen in Oekraïne gingen, hebben oudere mensen, en vooral mensen met een handicap, nog steeds te maken met grote problemen bij het opnieuw opbouwen van een waardig leven’, zegt Laura Mills van Amnesty International. ‘Het is voor hen moeilijk om toegang te krijgen tot behoorlijke huisvesting, ondersteunende diensten en gezondheidszorg.’

Druk op zorgsysteem

De Russische invasie legt een zeer grote druk op het sociale zorgsysteem van Oekraïne, dat al met problemen kampte. De humanitaire hulp komt niet tegemoet aan de dringende behoefte aan toegankelijke huisvesting en ondersteunende diensten. Het gevolg is dat duizenden ouderen met een beperking worden afgezonderd in instellingen, ver weg van hun dierbaren en geïsoleerd van hun gemeenschap.

‘Instellingen moeten niet gezien worden als de standaardoptie voor ontheemde ouderen, onder wie ook ouderen met een beperking. Er zijn eenvoudige veranderingen – zoals het bouwen van voor rolstoelen toegankelijke opritten bij tijdelijke opvangcentra – waardoor gezinnen bij elkaar kunnen blijven. Dat zou de kwaliteit van leven voor mensen met een fysieke beperking enorm verbeteren.

Amnesty International sprak tussen mei en september 2023 met 159 mensen, onder wie 89 ouderen, van wie velen een handicap hebben. Ook sprak Amnesty met 22 maatschappelijk werkers en zorgmedewerkers. Daarnaast bezochten de onderzoekers 24 tijdelijke onderkomens.

Ontoegankelijke huisvesting

Hoewel de meeste ontheemden in Oekraïne in huurwoningen wonen, maken de extreem lage pensioenen en de hoge huurprijzen dit type huisvesting voor veel ouderen onbetaalbaar. Als gevolg hiervan wonen ze vaak in tijdelijke onderkomens voor ontheemden, zoals scholen, slaapzalen en andere openbare gebouwen. Bijna alle onderkomens die Amnesty International bezocht, waren echter slechts gedeeltelijk of helemaal niet toegankelijk voor mensen met een lichamelijke beperking. Vaak ontbraken geschikte opritten om het gebouw binnen te komen, liften, steungrepen om toiletten toegankelijk te maken of genoeg ruimte voor een rolstoelgebruiker om een volledige draai te maken.

Een directeur van een jeugdkamp in Koviahy, in de regio Kharkiv, dat was omgebouwd tot opvangcentrum, vertelde: ‘Mensen in rolstoelen kwamen naar ons toe, maar we konden ze niet eens binnenlaten voor de nacht. We moesten ze wegsturen. We hebben geen oprit voor het gebouw.’

Verplichtingen Oekraïne

Oekraïne is partij bij het Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap van de Verenigde Naties. Dat betekent dat de Oekraïense regering ervoor moet zorgen dat mensen met een handicap gelijke toegang hebben tot hun fysieke omgeving als mensen zonder beperking, ook tijdens gewapende conflicten. Internationale partners moeten Oekraïne steunen, onder andere door het financieren en het leveren van materialen om schuilplaatsen fysiek toegankelijk te maken. Amnesty-onderzoekers kregen herhaaldelijk te horen dat het feit dat opvanghuizen niet toegankelijk zijn voor mensen met een beperking, opvangmedewerkers ertoe dwingt hen naar een inrichting te sturen.

Gebrek aan toereikende sociale en gezondheidszorg

Nina Melnychenko, 85 jaar, beschreef hoe ze blijvende verwondingen opliep na een explosie in de buurt van haar huis in de regio Mykolaiv: ‘De scherven vlogen door mijn tuin. Ik verloor het bewustzijn… Ik kan niet meer zien met mijn linkeroog… Voorheen liep ik met één wandelstok, nu heb ik er twee nodig.’

Ouderen met een handicap, inclusief het groeiende aantal mensen dat een beperking opliep als gevolg van de oorlog, hebben vaak geen toegang tot toereikende gezondheidszorg. Dit wordt nog verergerd door het feit dat veel jongere familieleden, die ouderen vroeger zouden hebben ondersteund, naar het buitenland of andere delen van Oekraïne zijn gevlucht of in het leger zijn gegaan. Als gevolg hiervan raken maatschappelijk werkers die thuiszorg verlenen volledig overbelast. Zij zijn niet in staat om de gevraagde ondersteuning te bieden aan alle ouderen die dat nodig hebben. Het gebrek aan voldoende maatschappelijk werkers schaadt ouderen met een handicap, omdat ze zonder gespecialiseerde ondersteuning niet thuis kunnen blijven wonen.

‘Het moeilijkste is dat je geen sociale contacten hebt’

Ouderen met een handicap die in instellingen zijn geplaatst, worden vaak gescheiden van familieleden die in andere opvanghuizen wonen. Het standaard apart onderbrengen van mensen met een beperking – bijvoorbeeld voor lange tijd in ziekenhuizen – is volgens het Comité voor mensen met een beperking een vorm van segregatie. Daarbij wordt een bevolkingsgroep van de rest van de samenleving afgezonderd.

Institutionalisering – waarbij ongeschreven regels en gewoontes steeds meer vaste regels, normen en waarden worden – kan leiden tot talrijke mensenrechtenschendingen, waaronder fysieke mishandeling, verwaarlozing en aantasting van het recht op gezondheid. Veel ouderen in Oekraïne leven nu ‘in het donker’, zo vertelde een maatschappelijk werker.

Halyna Dmitriieva (52) heeft een hersenverlamming en werd maandenlang niet in haar rolstoel gezet toen ze in een instelling woonde. Ze vertelde: ‘Liggend leven is ondraaglijk. Het moeilijkste is dat je geen sociale contacten hebt. Ik was nooit een “bedlegerig” persoon, ik was altijd in staat om mijn rolstoel te gebruiken.’

Ouderen met dementie of andere cognitieve beperkingen bleken een bijzonder risico te lopen om te verdwalen in het institutionele systeem, nadat ze tijdens de oorlog het contact met familieleden hadden verloren. Een 83-jarige vrouw met dementie werd in een instelling in Odesa geplaatst en verloor het contact met haar zoon. Ze zei: ‘Ik weet niet hoe ik hem moet zoeken. Er is geen manier om hem te bellen… Ik kan nergens anders heen.’

Veel ouderen gaven aan zich geïsoleerd te voelen nadat ze waren gescheiden van jongere familieleden die naar het buitenland waren gevlucht of naar andere delen van het land waren verhuisd.

‘Buitenlandse donoren en humanitaire organisaties moeten financiële en technische steun bieden om de werkdruk van sociale zorgverleners te verlichten en om hun capaciteit te vergroten’, zegt Laura Mills. ‘De kosten en logistiek voor een aanpak die ervoor zorgt dat alle ouderen onafhankelijk en waardig in de gemeenschap kunnen leven, zouden niet alleen door Oekraïne gedragen moeten worden.’

Achtergrond

Amnesty International heeft een documentaire van 15 minuten laten maken door de onafhankelijke Oekraïense regisseur Marina Chankova, Dreaming in the Shadows. Daarin komen drie oudere Oekraïners aan het woord die ontheemd zijn of nog steeds in gebieden wonen die direct door de oorlog zijn getroffen.

Amnesty International documenteert oorlogsmisdrijven en andere ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht sinds het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne door Rusland. Hiertoe behoort ook het rapport uit december 2022 met de titel I used to have a home’: Older people’s experience of war, displacement, and access to housing in Ukraine.

Lees hier meer informatie over wat Amnesty doet op het gebied van de rechten van ouderen.

Lees meer over de situatie in Oekraïne in ons webdossier.