Ngo’s klagen Nederlandse staat aan over EU-Turkijedeal

Ondanks het overvloedige bewijs dat mensen en mensenrechten in gevaar zouden komen, heeft de Nederlandse overheid in 2016 de migratiedeal tussen de EU en Turkije goedgekeurd en uitgevoerd. Amnesty International, Stichting Bootvluchteling en Defence for Children dagen de Nederlandse staat nu voor de rechter. Nederland moet verantwoordelijk worden gehouden voor het schenden van Nederlandse, internationale en EU-wetgeving en voor de jarenlange, mensonterende omstandigheden op de Griekse eilanden.

Door de deal te sluiten probeerden de EU-lidstaten de bescherming van vluchtelingen uit te besteden aan Turkije en zo te ontkomen aan hun verantwoordelijkheid volgens het internationaal recht. Volgens de deal zouden alle mensen, inclusief asielzoekers die op de Griekse eilanden aankwamen, worden teruggestuurd naar Turkije, ondanks duidelijke aanwijzingen dat het daar onveilig voor hen zou zijn. Ook was bekend dat Griekenland slecht in staat was om adequate opvang en asielprocedures te bieden.

‘Als gevolg van deze rampzalige deal tussen EU-lidstaten en Turkije zaten tienduizenden asielzoekers vast op de Griekse eilanden, in erbarmelijke omstandigheden in kampen en gesloten opvangcentra’, zegt Dagmar Oudshoorn, directeur van Amnesty International Nederland.

Esther Vonk, Directeur Stichting Bootvluchteling: ‘Wij zagen de schrijnende gevolgen dagelijks in onze kliniek op Lesbos, in de vorm van onbeschrijflijk menselijk leed. Ons team kon de enorme behoefte aan medische en psychologische noodhulp nauwelijks aan. Dergelijke deals mogen nooit meer gesloten worden’.

Historische fout

Op basis van de deal waren mensen die op de Griekse eilanden in de Egeïsche Zee aankwamen gedwongen om daar asiel aan te vragen, en daar te blijven in afwachting van een beslissing over hun zaak. Amnesty International en andere ngo’s waarschuwden dat dit een historische vergissing zou zijn. ‘Onze regering was zich terdege bewust van de schadelijke gevolgen voor de mensenrechten, maar zette desondanks haar handtekening met onvergeeflijke gevolgen voor duizenden mensen en kinderen. De deal ondermijnde het wereldwijde systeem voor de bescherming van vluchtelingen en werd een gevaarlijke blauwdruk voor meer van dit soort overeenkomsten’, aldus Dagmar Oudshoorn. Als onderdeel van de overeenkomst heeft Turkije toegezegd maatregelen te nemen om te voorkomen dat mensen naar Europa vertrekken. In ruil daarvoor heeft de EU miljarden euro’s uitgetrokken, waaronder 6 miljard euro in 2016 en nog eens 3 miljard euro in 2021, om vluchtelingen die in Turkije verblijven te ondersteunen.

Erbarmelijke omstandigheden op het gebied van mensenrechten

Kort na het sluiten van de overeenkomst in 2016 is overduidelijk dat de situatie op de Griekse eilanden uit de hand liep en opvangcapaciteit bij lange na niet toereikend was. Mensen worden gedwongen te verblijven in onveilige en smerige kampen. ‘Er is gebrek aan voedsel, onderdak, medische en sanitaire voorzieningen. Dit is herhaaldelijk gerapporteerd door EU-agentschappen, de VN en diverse ngo’s. In 2020 verbleven er meer dan 20.000 mensen in een kamp in Moria, Lesbos, terwijl er maar plek was voor 2840 mensen’, zegt Dagmar Oudshoorn. Kwetsbare mensen, zoals zwangere vrouwen, onbegeleide kinderen en mensen met mentale gezondheidsproblemen kregen geen adequate bescherming. De buitensporig lange asielprocedures hadden in combinatie met het gebrek aan gezondheidszorg ernstige gevolgen voor de mentale gezondheid van de inwoners. Ngo’s maakten vaak melding van zelfmoordpogingen, ook onder kinderen, depressie, angst en PTSS.
‘Acht jaar na de deal is er weinig ten goede veranderd. De kampen zijn omgevormd tot zwaar beveiligde gesloten centra met detentie-achtige omstandigheden. Op Lesbos zien wij dagelijks de ontmenselijkende invloed van het gebrek aan medische zorg, fatsoenlijke opvang en ondersteuning voor asielzoekers en vluchtelingen’, zegt Esther Vonk, directeur Stichting Bootvluchteling.

Nederlandse betrokkenheid en verantwoordelijkheid

Ondanks meldingen van mensen- en kinderrechtenschendingen, bleef Nederland de deal steunen. Ons land had ondermeer als voorzitter van de Raad van de Europese Unie een belangrijke rol bij de totstandkoming en uitvoering van de deal. Uit documenten blijkt dat de Nederlandse overheid hamert op een zo snel mogelijke invoering van de deal, terwijl men op de hoogte is van de ernstige tekortkomingen in het Griekse asiel- en opvangsysteem. De Nederlandse regering handelde in de wetenschap dat er duidelijke aanwijzingen waren dat Turkije bij het sluiten van de deal niet zou voldoen aan de eisen die de EU zelf stelt aan veilige derde landen.
Een jaar geleden stelden de ngo’s de Nederlandse staat aansprakelijk voor de gevolgen van de EU-Turkijedeal. Op 14 september 2023 liet de overheid weten de verantwoordingsplicht met betrekking tot de overeenkomst tussen de EU en Turkije niet te erkennen. Dat leidde tot de vandaag aangespannen rechtszaak. Het is duidelijk dat de Nederlandse staat onrechtmatig heeft gehandeld door de EU-Turkijedeal op te stellen, goed te keuren en uit te voeren. Hiermee heeft de staat bijgedragen aan het ontstaan van een onmenselijke situatie. Tal van betrouwbare waarschuwingen zijn in de wind geslagen. Er zijn geen oplossingen gevonden om mensenrechtenschendingen in de kampen tegen te gaan. ‘De Nederlandse regering verzette zich tegen het overbrengen van mensen van de eilanden naar het Griekse vasteland. Terwijl daarmee de druk op de eilanden verlicht had kunnen worden’, reageert Dagmar Oudshoorn.

Geen blauwdruk voor toekomstige deals

Ondertussen dreigt de opvangcapaciteit opnieuw te worden overschreden. Sinds 2023 wordt er gemeld dat asielzoekers in de zogenaamde “gesloten gecontroleerde centra” die de open kampen op de Griekse eilanden in de Egeïsche Zee hebben vervangen, te maken hebben met detentie-achtige omstandigheden, overbevolking en inadequate leefomstandigheden. Dit verhoogt het risico op verdere mensenrechtenschendingen.
Naast aansprakelijkheid voor de gevolgen van de EU-Turkijedeal, eisen de ngo’s dat er een mechanisme in gang wordt gezet om mensenrechtenschendingen te voorkomen. De staat moet ervoor zorgen dat de uitvoering van de deal in overeenstemming is met nationale, EU- en internationale wetgeving. Als de Nederlandse staat dergelijke stappen niet kan nemen, moet Nederland zich uit de deal terugtrekken of de uitvoering ervan opschorten.
‘We doen dit niet omdat we graag naar de rechter gaan, maar omdat dit het enige middel is dat nog rest. De EU-Turkijedeal had en heeft een directe impact op het leven van tienduizenden mensen, en niemand neemt verantwoordelijkheid. We moeten voorkomen dat de EU-Turkijedeal als blauwdruk wordt gebruikt voor toekomstige migratiedeals.’ zegt Esther Vonk.