Mensenrechtenactivist uit Rusland, een bedreigde soort
Aan Europese tekenen van respect en steun voor de ernstig bedreigde soort ‘mensenrechtenactivist uit Rusland’ geen gebrek. Maar intussen drijft de Russische regering hun organisaties wel effectief richting bankroet.
Door: Monique van Ravenstein
Op maandag 28 september reikte de Raad van Europa in Straatsburg de prestigieuze Vaclav Havel Award uit aan Ljoedmila Aleksejeva, de Russische grande dame van de mensenrechten. Dinsdag spraken Europese diplomaten in Moskou eveneens hartgrondig hun steun uit aan het werk van Aleksejeva en al haar collega-mensenrechtenverdedigers.
Een groep EU-diplomaten uit 21 landen was aangeschoven bij een door Amnesty georganiseerde workshop voor mensenrechtenorganisaties uit alle windstreken van Rusland. Binnen de veilige muren van de EU-missie, op een steenworp afstand van het Kremlin, verkenden zij toekomststrategieën en praktische steun aan deze ngo’s in de knel. Want alle mooie Europese woorden ten spijt: de keiharde realiteit is dat Russische mensenrechtenverdedigers nog nauwelijks toekomen aan het bijstaan van anderen. De Russische regering drijft de organisaties effectief randje bankroet met twee repressieve wetten die hen vrijwel allemaal hebben gedwongen zich als ‘buitenlandse agent’ te registreren en potentiële partners tot ‘ongewenste organisatie’ bestempelen en onbereikbaar maken. Vrijwel alle bij de workshop aanwezige ngo’s hebben inmiddels het stempel ‘buitenlandse agent’.
‘De wet heeft mensenrechtenverdedigers volledig in diskrediet gebracht’, stelt Aleksandr Peredroek van de organisatie Soldatenmoeders Sint Petersburg, die zich inzet voor de rechten van dienstplichtigen en hun familie.
Dat is ook precies de bedoeling. In combinatie met een lastercampagne zonder weerga vanuit de staatsmedia snijden de wetten van Poetin onwelgevallige organisaties af van fondsen, buitenlandse partners en de (toch al niet diepgewortelde) loyaliteit van de Russische bevolking.
Nog strijdbaar maar met inmiddels de financiële ondergang in zicht procederen de ngo’s zich kapot in vergeefse pogingen protest aan te tekenen tegen gedwongen registratie als ‘buitenlandse agent’. Andere kostbare tijd gaat verloren met het bedenken van nieuwe organisatievormen en het treffen van maatregelen voor de fysieke en juridische bescherming van medewerkers.
De wetten en bijbehorende retoriek creëren een sfeer van straffeloosheid waarin Russische burgers zich vrij voelen om medewerkers van mensenrechtenorganisaties persoonlijk aan te vallen. Er zijn stickers met de tekst ‘hier woont een buitenlandse agent’ op voordeuren geplakt, in de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny werd kantoor en auto van de daar gevestigde Joint Mobile roup gemolesteerd en recenter wachtte een groep nationalistische Russen een Amnesty-campaigner op toen zij een collega-organisatie bezocht. Met tv-ploeg met draaiende camera erbij: in het later vertoonde item stapelde de voice-over suggestieve zin op suggestieve zin.
‘Ngo-genocide’, zegt advocaat Anton Boerkov, wiens organisatie juridische bijstand verleent aan Russische burgers. ‘Er lopen nu elf zaken bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens maar het Hof werkt uiterst langzaam. Ik vrees dat er tegen de tijd dat er een uitspraak ligt geen mensenrechtenbeweging meer bestaat. Kunnen we geen voorrang krijgen? Een of twee keer een boete is voldoende om een einde te maken aan onze activiteiten.’
Boerkov is een van de activisten die heen en weer pendelen tussen rechtbank en workshop bij de EU-delegatie. Zijn organisatie staat al sinds mei op de lijst van buitenlandse agenten maar de beroepszaak loopt nog – dus moet hij daarbij zijn. Ook al staat de uitslag van de zittingen voor iedereen bij voorbaat voor 100 procent vast.
Hoe verder? Wat wordt het toekomstscenario? De diplomaten bevestigen dat de situatie in snel tempo is verslechterd, met name sinds het conflict in Oekraïne en de annexatie van de Krim. Een activist van de Youth Human Rights Movement vraagt zich af: ‘Gaan we individuele arrestaties zien? Of wordt het een Azerbeidzjan-scenario, met massa-arrestaties en lange gevangenisstraffen? Dat is zeer goed mogelijk.’ Een ander waarschuwt: ‘Voor LGBT-activisten staat gevangenisstraf gelijk aan moord.’
Award-winnares Ljoedmila Aleksejeva liet de EU Delegatie vanuit Straatsburg telefonisch weten zeer verontrust te zijn over de ontwikkelingen – al bleef ze relatief positief met de conclusie dat het in de Sovjettijd erger was. ‘Dus het kan nog erger’, grijnst directeur Sergei Nikitin van het Amnesty-kantoor in Moskou ironisch.
Bekijk dit filmpje over ngo’s in Rusland:
