Jaarboek 2023: Russische invasie van Oekraïne laat zien dat het internationale systeem niet met wereldwijde crises kan omgaan

De grootschalige invasie van Oekraïne door Rusland op 24 februari 2022, leidde tot oorlogsmisdrijven en zorgde voor een wereldwijde energie- en voedselcrisis en verzwakte het internationale systeem nog verder. Het legde ook de hypocrisie bloot van westerse staten die krachtig reageerden op de agressie van het Kremlin, maar die ernstige schendingen die elders werden gepleegd vergoelijkten of er zelfs medeplichtig aan waren, zegt Amnesty International bij de publicatie van haar jaarlijkse beoordeling van de mensenrechtensituatie wereldwijd. Het Jaarboek 2023 beschrijft de mensenrechtenschendingen volgens Amnesty International in 156 landen in het jaar 2022.

Het  Amnesty International Report 2022/23: The State of the World’s Human Rights constateert dat dubbele standaarden en ontoereikende reacties op mensenrechtenschendingen die over de hele wereld plaatsvonden, straffeloosheid en instabiliteit aanwakkerden. Er is sprake van een oorverdovende stilte over de mensenrechtensituatie in Saudi-Arabië, passiviteit ten aanzien van Egypte en de weigering om het Israëlische systeem van apartheid tegen Palestijnen aan te pakken. 

Het rapport benadrukt ook het gebruik door China van ‘sterke-arm-tactieken’ om internationale actie tegen misdrijven tegen de menselijkheid die het heeft begaan, zoals tegen de Oeigoeren, te voorkomen. Wereldwijde organisaties als de Verenigde Naties en regionale organisaties slagen er niet in om adequaat te reageren op conflicten die duizenden slachtoffers gemaakt hebben, zoals in Ethiopië, Myanmar en Jemen. Of om op te treden tegen landen die mensenrechten op grote schaal schenden, zoals Iran en Saudi-Arabië.

‘De Russische invasie van Oekraïne is een huiveringwekkend voorbeeld van wat er kan gebeuren als staten denken dat ze het internationaal recht kunnen schenden en de mensenrechten met voeten kunnen treden zonder gevolgen’, zegt Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International. ‘De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens is 75 jaar geleden ontstaan uit de as van de Tweede Wereldoorlog. De kern is de erkenning dat alle mensen wereldwijd rechten en fundamentele vrijheden hebben. Terwijl de wereld in chaos verkeert, mogen mensenrechten niet het onderspit delven’.  

Dubbele standaarden maken weg vrij voor verdere schendingen

De grootschalige invasie van Oekraïne door Rusland leidde tot een van Europa’s ergste humanitaire- en mensenrechtencrises in de recente geschiedenis. Het conflict resulteerde niet alleen in massale ontheemding, oorlogsmisdrijven en wereldwijde energie- en voedselonzekerheid, het riep ook het huiveringwekkende schrikbeeld van een nucleaire oorlog op. 

De reactie was snel, met het Westen dat economische sancties oplegde aan Moskou en militaire hulp stuurde naar Kiev, het Internationaal Strafhof dat een onderzoek opende naar oorlogsmisdrijven in Oekraïne en de Algemene Vergadering van de VN die de Russische invasie veroordeelde als een daad van agressie. Deze robuuste en welkome aanpak stond echter in schril contrast met eerdere reacties op massale schendingen door Rusland en anderen, en met de terughoudende reacties op conflicten zoals in Ethiopië, Jemen en Myanmar. 

‘Als het systeem had gewerkt om Rusland verantwoordelijk te houden voor zijn misdrijven in Tsjetsjenië en Syrië, hadden duizenden levens toen en nu gered kunnen worden, in Oekraïne en elders. In plaats daarvan hebben we te maken met lijden en verwoesting’, zegt Agnès Callamard. ‘Als de Russische agressie-oorlog iets aantoont voor de toekomst van de wereld, dan is het wel het belang van een effectieve en op regels gebaseerde internationale orde. Alle staten moeten hun inspanningen opvoeren voor een vernieuwde, op regels gebaseerde orde die iedereen ten goede komt, overal.’

De EU-lidstaten openden hun grenzen voor Oekraïners die op de vlucht waren voor de Russische agressie, wat aantoont dat ze, als een van de rijkste blokken ter wereld, meer dan in staat waren om grote aantallen mensen te ontvangen die veiligheid zochten en om hen toegang te geven tot huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs. Veel landen hielden echter hun deuren dicht voor degenen die aan oorlog en onderdrukking in Syrië, Afghanistan en Libië ontsnapten. Daarbij ontbreekt het vaak aan politieke wil.

De dubbele moraal van het Westen moedigde landen als China aan en stelde Egypte en Saudi-Arabië in staat om kritiek op hun mensenrechtensituatie te ontwijken, te negeren en af te wenden. Ondanks massale mensenrechtenschendingen, die neerkomen op misdrijven tegen de menselijkheid tegen Oeigoeren en andere moslimminderheden, wist Beijing te ontkomen aan een internationale veroordeling door de Algemene Vergadering van de VN, de Veiligheidsraad en de Mensenrechtenraad. 

De VN-Mensenrechtenraad heeft een speciale rapporteur voor de mensenrechtensituatie in Rusland en een onderzoekmechanisme voor Iran ingesteld in de nasleep van de dodelijke protesten. Maar het besloot mogelijke misdrijven tegen de menselijkheid in de Chinese regio Xinjiang niet verder te onderzoeken of zelfs maar te bespreken en er kwam geen resolutie over de Filipijnen.  

‘Landen pasten de mensenrechten per geval toe in een show van hypocrisie en dubbele standaarden. Staten kunnen niet het ene moment mensenrechtenschendingen bekritiseren en het volgende moment soortgelijke misstanden in andere landen goedkeuren, alleen maar omdat hun belangen op het spel staan. Het is gewetenloos en ondermijnt het hele weefsel van universele mensenrechten,’ zegt Agnès Callamard.  

Positief nieuws

Maar terwijl zelfzuchtige regeringen er niet in slagen om mensenrechten op de eerste plaats te zetten, laat de mensenrechtenbeweging zien dat we nog steeds inspiratie en hoop kunnen putten uit de mensen die deze staten hadden moeten beschermen. 

In Colombia hebben aanhoudend vrouwenrechtenactivisme en juridische stappen bijgedragen aan de beslissing van het Constitutionele Hof om abortus tijdens de eerste 24 weken van de zwangerschap te decriminaliseren. In Zuid-Sudan werd Magai Matiop Ngong vrijgelaten uit de gevangenis, nadat hij in 2017 op 15-jarige leeftijd ter dood was veroordeeld. Zijn vrijlating kwam nadat tienduizenden mensen over de hele wereld een petitie hadden ingediend bij de autoriteiten voor zijn vrijheid. 

De inheemse Maya-milieuactivist Bernardo Caal Xol werd voorwaardelijk vrijgelaten na 4 jaar in de gevangenis in Guatemala te hebben doorgebracht op basis van valse beschuldigingen. Na jaren van campagnevoeren door vrouwenbewegingen in Spanje, heeft het parlement van het land een wet aangenomen die toestemming (consent) centraal stelt in de wettelijke definitie van verkrachting. Kazachstan en Papua Nieuw Guinea schaften de doodstraf af.  

‘We zijn getuige geweest van iconische daden van verzet, waaronder Afghaanse vrouwen die demonstreren tegen het Taliban-bewind en Iraanse vrouwen die in het openbaar ongesluierd de straat op gingen of hun haar knipten om te protesteren tegen verplichte sluierwetten. Het is gemakkelijk om je hopeloos te voelen in het licht van wreedheden en misbruiken, maar het afgelopen jaar hebben mensen laten zien dat we niet machteloos zijn’, zei Agnès Callamard.   

Internationale organisaties moeten worden versterkt 

Het is van vitaal belang dat internationale instellingen en systemen die bedoeld zijn om mensenrechten te beschermen, worden versterkt in plaats van ondermijnd. De eerste stap is dat de mensenrechtenmechanismen van de VN volledig worden gefinancierd, zodat onderzoek en verantwoording kan plaatsvinden en er gerechtigheid komt. 

Amnesty International roept ook op tot hervorming van het belangrijkste besluitvormingsorgaan van de VN, de Veiligheidsraad, om een stem te geven aan landen die traditioneel worden genegeerd, vooral in het zuiden van de wereld.  

‘Het internationale systeem heeft serieuze hervormingen nodig zodat het de realiteit van vandaag de dag weerspiegelt. We kunnen niet toestaan dat de permanente leden van de VN-Veiligheidsraad hun vetorecht blijven uitoefenen en hun privileges ongecontroleerd misbruiken. Het gebrek aan transparantie en efficiëntie in het besluitvormingsproces van de Veiligheidsraad maakt het hele systeem kwetsbaar voor manipulatie, misbruik en slecht functioneren’, zegt Agnès Callamard.