Grenzen en ondergrenzen

Vorige maand sprak ik op Lesbos met Farhad, een man van midden dertig uit Syrië. Hij vertelde dat hij uit Aleppo was gevlucht toen de bommen steeds dichterbij en steeds vaker kwamen. Met zijn vrouw en drie kinderen vertrok hij te voet. Hij wist de Syrische en de Turkse grenswachters te ontwijken en kwam na een tocht van veertig uur aan in Turkije.

Bij die tocht droeg hij zijn drie maanden oude baby in zijn armen. De reis naar Izmir verliep goed, ze konden plaatsen kopen op een bootje. Op zee, onderweg naar Griekenland waren ze doodsbang maar ze kwamen heelhuids aan. Hij was vol goede moed, ze hadden nog geld om kaartjes te kopen voor de veerboot naar Athene. Vandaar wilde hij naar Noord-Griekenland en dan naar Duitsland. Enkele dagen later zag ik hem vroeg in de ochtend van de veerboot komen in Athene. Inmiddels had Macedonië besloten de grens te sluiten. Hij was erg terneergeslagen en onzeker, maar hoopte toch dat hij op een of andere manier in Duitsland zou komen.

Grenzen was het thema van de Filosofie Nacht. Ik legde in mijn openingswoord drie noties van grenzen voor die naar mijn idee cruciaal zijn in het werk voor mensenrechten.

Toeval van grenzen

De eerste notie is het toeval van de grenzen. Veel grenzen zijn historische constructen. Wie het over grenzen heeft, moet dat doen in het besef dat er een hoge mate van historische willekeur ten grondslag ligt aan grenzen. Dat geldt ook voor de buitengrenzen van Europa.

De tweede notie is dat grenzen net zo goed positieve als negatieve kanten hebben. Positief is dat een nationale grens een gebied afbakent waarbinnen een bepaald niveau van welvaart, veiligheid en maatschappelijke samenhang gegarandeerd kan worden.

Grens sluit buiten

Michael Walzer stelde dat er zonder grenzen geen orde en al helemaal geen rechtsorde is. En vluchtelingen dromen niet van een wereld zonder grenzen, ze willen aan de goede kant van de grens terechtkomen. Negatief is dat een grens buitensluit. Dat hindert verkeer en migratie die economisch, maatschappelijk en cultureel voordeel brengen.

Hoe groter de verschillen tussen buurlanden, hoe meer bewaking en uitsluiting. Zie de grens tussen Mexico en de VS, Israël en de Palestijnse gebieden, Noord- en Zuid-Korea, de EU en Turkije. Vanwege die combinatie van positieve en negatieve effecten, bestaat er nu in breed in de samenleving zowel druk voor het opheffen als voor het versterken van grenzen. Er is niet, zoals vaak wordt beweerd, een serieus debat tussen voor- en tegenstanders van grenzen. Er bestaat een debat over de mate waarin grenzen mogen insluiten en uitsluiten.

Ondergrens

De derde notie is die van een ondergrens. Om onze welvaart, veiligheid en maatschappelijke samenhang te beschermen sluiten we ons af, en nemen maatregelen die ertoe leiden dat mensen buiten onze grenzen in uiterst onveilige en vaak ook vernederende omstandigheden verkeren. Europa stuurt vluchtelingen terug naar Turkije. Omdat Europa denkt een crisis te hebben, moeten de grenzen dicht. De grenservaringen van leven en dood die Syrische en andere vluchtelingen hebben doorgemaakt, doen er eigenlijk niet meer toe.

Dat Amnesty heeft bericht dat Turkije Syrische vluchtelingen naar Syrië deporteert, dat moet dan ‘eerst nog maar eens onderzocht worden’. Het grote plan, de EU/Turkije-deal, is te belangrijk om anders te gaan handelen. En dus kunnen landgenoten van Farhad teruggestuurd worden naar Syrië. En worden vluchtelingen onder EU-auspiciën opgesloten in kamp Moria op Lesbos.

Schrikbarende paradox

Er is een schrikbarende paradox in deze tijd. Door het internet weten we bijna onmiddellijk bijna alles van bijna elke plek op aarde. We hebben middelen en mogelijkheden. En tegelijkertijd blijken we niet in staat om een ondergrens van beschaving en medemenselijkheid intact te houden.

In NRC stond deze maand een interview met Cumhur Öner. Hij is hij orthopedisch chirurg en hoogleraar in Utrecht, maar was ooit vluchteling uit Turkije. Hij zei: ‘Natuurlijk heb ik een trauma. Het hele leven is een trauma.’ Als dat zo is, dan is het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties het noodhospitaal waarin we de ergste wonden kunnen verzorgen. Dat verdrag zegt dat één ding nooit mag, en dat is vluchtelingen terugsturen naar het land waar ze voor hun leven en vrijheid vreesden.