FIFA moet bindende eisen stellen over mensenrechten aan gastlanden voor WK 2030 en 2034

De FIFA moet er streng en transparant op toezien dat de landen die zich inschrijven om de wereldkampioenschappen voetbal voor mannen in 2030 en 2034 te organiseren, de mensenrechten volledig beschermen. Wanneer er mensenrechtenschendingen dreigen moet de FIFA een bid afwijzen. Dat zegt Amnesty International in een vandaag verschenen rapport.

Het rapport, Playing a Dangerous Game? Human Rights Risks Linked to the 2030 and 2034 FIFA World Cups, beoordeelt de risico’s voor de mensenrechten in verband met de twee WK bids. Het gaat om het gezamenlijk bid van Marokko, Spanje en Portugal met extra wedstrijden in Argentinië, Paraguay en Uruguay voor de WK-finale van 2030 en het bid van Saudi-Arabië om het toernooi van 2034 te organiseren.

‘Het gezamenlijke WK 2030 brengt aanzienlijke mensenrechtenrisico’s met zich mee en deze moeten worden aangepakt,’ aldus Steve Cockburn van Amnesty International. ‘Maar de risico’s die we signaleren ten aanzien van het WK 2034 door Saudi-Arabië – onder andere voor arbeiders, fans en journalisten – zijn van een heel andere omvang en ernst.’

De gedetailleerde bids, met daarin ook de aanpak om mensenrechtenschendingen te voorkomen, zullen naar verwachting binnen enkele weken ter beoordeling aan de FIFA worden voorgelegd. In december bevestigt de FIFA de gastlanden.

‘Er is slechts één kandidaat per toernooi en bij beide kandidaten spelen mensenrechtenkwesties.  Wij hebben daarom grote twijfels over de bereidheid van de FIFA om zich te houden aan haar eigen beloften en hervormingen,’ aldus Steve Cockburn. ‘Ik heb het dan over beloften die de afgelopen jaren zijn gedaan, zoals het afwijzen van een bid dat niet voldoet aan de mensenrechtenverplichtingen.’

De FIFA heeft erop aangedrongen dat kandidaten die een bid uitbrengen maatschappelijke organisaties raadplegen, waaronder mensenrechtenorganisaties, maar dit is niet gebeurd. De FIFA heeft niet gereageerd op verzoeken van Amnesty International om te spreken met adviseurs die betrokken waren bij de mensenrechtenbeoordelingen van de bids.

Doordat de FIFA er bij de toekenning van de meeste WK’s in het verleden niet op heeft toegezien dat de mensenrechten werden gewaarborgd, zijn misstanden in de hand gewerkt. Zoals bij het WK in Qatar.

‘De geschiedenis laat zien dat het WK een bron kan zijn van waardigheid of uitbuiting, inclusie of discriminatie, vrijheid of onderdrukking. De toekenning van de FIFA-rechten voor de toernooien van 2030 en 2034 is een van de meest ingrijpende beslissingen die ooit door een sportorganisatie zijn genomen,’ aldus Steve Cockburn.

Het nieuwe rapport is gebaseerd op onderzoek door Amnesty International en partners in de Sports & Rights Alliance. Bevindingen zijn gedeeld met de FIFA, nationale voetbalbonden en overheidsinstanties in de landen die de bids uitbrengen. Alle ontvangen reacties zijn opgenomen in dit bericht of zullen openbaar worden gemaakt.

Risico’s van het WK 2030 In Marokko, Portugal en Spanje

Het gezamenlijke bid voor 2030 van Marokko, Portugal en Spanje – met drie wedstrijden in Argentinië, Paraguay en Uruguay – brengt mensenrechtenrisico’s met zich mee, voornamelijk met betrekking tot arbeidsrechten, discriminatie, vrijheid van meningsuiting en vergadering, politieoptreden, privacy en huisvesting.

Bouwen en wonen

In Marokko zal veel gebouwd moeten worden, onder andere een nieuw stadion met een capaciteit van 115.000 plaatsen. De Marokkaanse autoriteiten moeten de geplande wetgeving om de gezondheid en veiligheid op de werkplek te verbeteren nog aannemen. Ook gedwongen uitzettingen zijn een punt van zorg. In de drie voorgestelde gastlanden lopen arbeidsmigranten het risico op uitbuiting en om slachtoffer te worden van mensenhandel. In Spanje en Portugal zijn er meer arbeidsongevallen dan gemiddeld in de EU. Bij de uitbreiding van het Camp Nou stadion van FC Barcelona in 2023 werd misbruik gemaakt van arbeidsmigranten. Ook kregen zij te maken met loondiefstal.

Een grote toestroom van mensen tijdens het WK dreigt de ernstige tekorten aan betaalbare huisvesting in Portugal en Spanje te verergeren. Zo kan kortetermijnverhuur leiden tot hogere woonkosten of uitzettingen van bestaande bewoners.

Politiegeweld en privacyschendingen

Buitensporig gebruik van politiegeweld is een bewezen risico in alle drie de landen, zowel rond het voetbal als in andere contexten. Binnen- en buitenlandse fans hebben vaak klachten ingediend over de politie in Spanje en Portugal, onder anderen over het gebruik van rubberen kogels. Het recht op privacy kan ook worden bedreigd door invasieve spyware en biometrische surveillance. Dit geldt vooral voor Marokko en Spanje.

Discriminatie en seks

In Marokko zijn seksuele handelingen tussen mensen van hetzelfde geslacht strafbaar.  Toen het land zich eerder kandidaat stelde voor het WK 2026, werd dit in een onafhankelijke FIFA-evaluatie nog ‘bijzonder problematisch’ genoemd.

Ook discriminatie op grond van geslacht blijft een risico voor vrouwelijke werknemers en deelnemers aan het toernooi. Zo zijn ook seksuele relaties buiten het huwelijk in Marokko strafbaar.  Dit zorgt ervoor dat vrouwen vaak geen aangifte durven doen van seksueel geweld.

Vrijheid van meningsuiting

Marokko beperkt de vrijheid van meningsuiting door kritiek op de islam, de monarchie, staatsinstellingen, het leger en de territoriale integriteit van de staat strafbaar te stellen. Journalisten en mensenrechtenactivisten worden lastiggevallen, willekeurig vastgehouden, geslagen en vervolgd voor kritiek op de regering, vooral in verband met het betwiste grondgebied van de Westelijke Sahara.

Racisme richting voetballers

Discriminatie op grond van ras is een probleem in alle drie de landen en heeft geleid tot racistische gedragingen tegen zwarte voetballers. Bijvoorbeeld tegen Vinicius Junior in Spanje, Moussa Marega in Portugal en Chancel Mbemba in Marokko.

Risico’s van het WK 2034 in Saudi-Arabië

Saudi-Arabië heeft een verbijsterende staat van dienst op het gebied van de mensenrechten en het bid brengt dan ook een groot aantal zeer ernstige risico’s met zich mee. Het koninkrijk heeft de afgelopen jaren miljarden uitgegeven aan een campagne om het imago op te poetsen, en heeft hiervoor flink geïnvesteerd in sport, om zo de aandacht af te leiden van mensenrechtenschendingen. Daarnaast wordt er gewerkt aan een eerste wetboek van strafrecht voor het land, dat veel mensenrechtenschendingen alleen maar verder in de wet lijkt te verankeren.

Gedwongen uitzettingen

Om het toernooi te organiseren, moet er enorm veel gebouwd worden, waardoor het risico op gedwongen uitzettingen toeneemt. Deze hebben zich al voorgedaan bij bestaande bouwprojecten. Zo zijn er berichten over dodelijk geweld bij het ontruimen van nederzettingen in verband met The Line, een onderdeel van het NEOM-bouwproject. Eerder berichtte Amnesty International over het Nederlands bedrijf Van der Hoeven Horticultural Projects wiens activiteiten gelinkt zijn aan deze illegale uitzettingen.  

Arbeidsmigranten en het kafala-systeem

Er zijn waarschijnlijk honderdduizenden arbeiders nodig voor de bouw en het mogelijk maken van het toernooi. De meesten van hen zullen waarschijnlijk arbeidsmigranten zijn. Zij vormen al het grootste deel van de beroepsbevolking in de particuliere sector en lopen een groot risico op slechte behandeling en uitbuiting. Door het kafala-systeem, dat de immigratiestatus van een werknemer wettelijk bindt aan een werkgever/sponsor, hebben arbeidsmigranten weinig rechten wanneer ze het slachtoffer worden van bijvoorbeeld loondiefstal of geweld.

Vrouwen, lhbtiqa+’ers en seksueel geweld

Discriminatie is diepgeworteld in de Saudische wetgeving. Dit kan gevolgen hebben voor fans, werknemers, spelers en journalisten. Vrouwelijke fans lopen het risico op oneerlijke en onevenredige vervolging op grond van wetten die seks buiten het huwelijk strafbaar stellen en die vaak worden gebruikt om slachtoffers van seksueel geweld het zwijgen op te leggen. Dit kan zelfs leiden tot opsluiting voor onbepaalde tijd. Daarnaast discrimineert het mannelijke voogdijstelsel vrouwen en meisjes in het land.

Ondanks dat het Saudische Bureau voor Toerisme heeft verzekerd dat ‘iedereen welkom is’, is er geen wettelijke bescherming voor lhbtiqa+-personen. Vervolging vindt vaak plaats op grond van vage en veel te brede regelgeving van het land op het gebied van openbare orde en zedelijkheid en op grond van de wet tegen cybercriminaliteit.

Geloofsvrijheid en vrije meningsuiting

Het openbaar uitoefenen van andere religies dan de islam is verboden en de sjiitische moslimminderheid wordt zwaar onderdrukt. Twaalf sjiitische supporters van voetbalclub Al Safa werden onlangs veroordeeld tot gevangenisstraffen variërend van zes maanden tot een jaar voor het zingen van een religieus volkslied tijdens een voetbalwedstrijd.

Er is weinig of geen vrijheid van meningsuiting, vereniging of vergadering in Saudi-Arabië. Onafhankelijke mensenrechtenorganisaties, politieke partijen of vakbonden zijn niet toegestaan en journalisten, mensenrechtenactivisten, politiek activisten, schrijvers, geestelijken en vrouwenrechtenactivisten zijn op grote schaal gearresteerd en gevangengezet. Bijna alle mensenrechtenactivisten staan nu terecht, zitten een gevangenisstraf uit, hebben een reisverbod of zijn in ballingschap. Breed gedefinieerde antiterrorismewetgeving is gebruikt om activisten te vervolgen. Hierbij zijn gevangenisstraffen tot 45 jaar opgelegd en zelfs de doodstraf voor het ‘direct of indirect’ beledigen van de koning of kroonprins.

Geen critici meer over

Er zijn geen onafhankelijke media in Saudi-Arabië. Journalisten die de regering bekritiseren krijgen te maken met censuur, opsluiting en onderdrukking. De journalist Jamal Khashoggi werd in 2018 in Turkije vermoord met goedkeuren van de Saudi-Arabische staat. Salma al-Shehab, een Saudi-Arabische promovenda aan de Universiteit van Leeds in het Verenigd Koninkrijk, werd vastgehouden en veroordeeld tot 27 jaar gevangenisstraf op basis van haar Twitter-activiteiten. En Manahel al-Otaibi, een fitnessinstructeur, kreeg tot 11 jaar cel voor tweets waarin ze vrouwenrechten steunde. Online-accounts van critici zijn gehackt en Pegasus spyware is ingezet om de telefoons van vrouwenrechtenactivisten, politieke dissidenten, journalisten en hun familieleden te hacken.

Doodstraf ook voor buitenlanders

Fans die naar het toernooi reizen en arbeidsmigranten denken misschien dat ze zijn vrijgesteld van de doodstraf. Feit is dat buitenlanders tussen 2010 en 20121 39% van de geëxecuteerde mensen in het Saudi-Arabië vormden.  Ook voor niet-gewelddadige misdrijven zoals drugsdelicten kregen buitenlanders de doodstraf. In 2023 documenteerde Amnesty International de executie van 172 mensen door Saudi-Arabië, uit ten minste dertien verschillende landen, waaronder zes vrouwen.

Petitie voor elf Saudische gevangenen

Amnesty International voert actie middels een petitie voor de vrijlating van een elftal activisten en anderen die vastzitten omdat ze zich hebben uitgesproken voor verandering.

Aanbevelingen

Om mensenrechtenschendingen rondom het WK 2030 te voorkomen moeten er maatregelen komen die de arbeidsrechten versterken, discriminatie bestrijden, het recht op huisvesting beschermen en de vrijheid van meningsuiting garanderen.

Om schendingen rondom het WK 2034 te voorkomen, moeten de maatregelen en hervormingen fundamenteler zijn. Zo moeten er ingrijpende wijzigingen komen van de arbeidswetgeving om arbeiders te beschermen. En activisten en mensenrechtenverdedigers die onterecht gevangen zijn gezet moeten worden vrijgelaten.

Een van de belangrijkste aanbevelingen in het rapport, is dat de FIFA onafhankelijke risicobeoordelingen van de mensenrechten uitvoert voor elke kandidaat en ervoor zorgt dat de gastlanden bindende toezeggingen doen om mensenrechtenschendingen te voorkomen. Hierbij moeten strenge systemen opgezet worden om de uitvoering te controleren en te handhaven. Zo moet er een klachtenmechanisme komen en moet er toegang zijn tot effectieve schadeloosstelling.

De FIFA moet ook zorgen voor daadwerkelijke betrokkenheid van maatschappelijke organisaties, vakbonden, vertegenwoordigers van fans, spelersvakbonden en groepen die te maken hebben met discriminatie, gedurende het hele biedingsproces en de voorbereiding van het toernooi.

Het rapport voegt eraan toe dat de FIFA het wereldkampioenschap voetbal niet mag toekennen aan een kandidaat die de mensenrechten niet garandeert – en elke overeenkomst om het toernooi te organiseren moet worden beëindigd als de mensenrechten in gevaar komen of worden geschonden.