Europese rechters steunen privacy voorvechters in surveillance zaak

In Nederland is er een draconische wet in de maak die de inlichtingen- en veiligheidsdiensten bevoegdheden geeft tot mogelijke massasurveillance, zonder dat er een rechter aan te pas komt. Meer dan vijfhonderd kritische reacties stroomden binnen op het eerste conceptvoorstel (Wiv 20xx) dat de baan vrijmaakt voor ongerichte en willekeurige onderschepping van communicatiegegevens, ook van Amnesty Nederland. Een recente uitspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in een surveillancezaak tegen Hongarije is een steun in de rug van Amnesty en andere privacy- en mensenrechtenvoorvechters in Europa.

Door: Doutje Lettinga, programmamedewerker Surveillance bij Amnesty Nederland

Hongaarse politiestaat

De rechtszaak werd aangespannen door twee activistische advocaten, Máté Dániel Szabo en Beatrix Vissy, omdat Hongarije hun recht op, onder andere, privacy zou hebben geschonden. Onder de door hen betwiste wet mag de TEK, een contraterrorisme cel van de Hongaarse politie, clandestien huizen binnendringen en brieven of e-mails onderscheppen, zonder aan te hoeven tonen dat de getroffene onder verdenking staat of deze te verwittigen. Bovendien hoeft de geheime politie geen rekenschap af te leggen aan een gerechtelijke instantie; ze hoeft alleen maar de minister van Justitie te verzoeken dit soort ongerichte surveillance toe te staan omwille van de ’nationale veiligheid’. En laat deze minister nu deel uitmaken van dezelfde regering waarvan de premier het hoofd van deze politiecel kan benoemen (en ontslaan). Met zo’n excessieve machtsconcentratie in handen van de regering, lijkt er in Hongarije sprake van een politiestaat in wording.

Voorwaarden aan surveillance

Het Europese Hof stelde de twee beklaagden in het gelijk dat dit soort massasurveillance de mensenrechten schendt. In navolging van een eerdere surveillancezaak tegen Rusland, Roman Zakharov versus Russia, waarschuwde het Hof dat ‘een systeem van geheime surveillance … de democratie kan ondermijnen of zelfs vernietigen onder het voorwendsel deze te beschermen’. Volgens het Hof moet een surveillancemaatregel strikt noodzakelijk zijn om een bedreiging van onze democratische instellingen te stoppen of ‘om de vitale inlichtingen in een individuele operatie te kunnen verkrijgen’. Oftewel, het lijkt erop dat het welbekende sleepnet niet mag.

Gevolgen voor Nederland

De uitspraak heeft ook gevolgen voor Nederland. Als lid van de Raad van Europa, zal ook Nederland alleen communicatiegegevens mogen onderscheppen van gespecificeerde specifieke persoon of groepen die een bedreiging vormen. Bovendien benadrukte het Hof dat lidstaten onpartijdig en onafhankelijk toezicht dienen in te stellen dat onafhankelijk is van de regering. En dat dit bij voorkeur vooraf gebeurt door een rechter, want dat is de beste waarborg tegen misbruik van heimelijke surveillance door de staat.

Het kabinet is nu aan zet. Vooralsnog steunt Nederland het Hof in Straatsburg, in tegenstelling tot Rusland en de Conservatieve Partij in het Verenigd Koninkrijk, die niet langer automatisch de vonnissen willen uitvoeren. De regering zou daarom niet alleen Hongarije aan moeten spreken op zijn verplichtingen onder het eroderende mensenrechtensysteem in Europa, maar ook zelf met een wetsvoorstel moeten komen waarin de mensenrechten maximaal gewaarborgd zijn.