Een jaar na Russische invasie Oekraïne moeten de rechten van slachtoffers centraal staan

De internationale gemeenschap moet een stevig plan ontwikkelen om recht te doen aan de slachtoffers van de Russische agressie in Oekraïne. Alle inspanningen moeten hierop gericht zijn. Dat stelt Amnesty International een jaar na de Russische invasie van Oekraïne.

Op 24 februari 2022 deden Russische strijdkrachten een grootschalige invasie in Oekraïne. Volgens Amnesty International ‘een daad van agressie en een mensenrechtenramp’.

Sindsdien begingen de Russische strijdkrachten oorlogsmisdrijven en andere schendingen van het internationaal humanitair recht, waaronder buitengerechtelijke executies en dodelijke aanvallen op civiele infrastructuur en schuilplaatsen. Ook vonden er deportaties plaats, werden burgers gedwongen overgeplaatst en waren er op grote schaal onwettige moordpartijen tijdens beschietingen van steden.

Terwijl de invasie voortduurt en de volledige omvang van de in Oekraïne gepleegde misdrijven onbekend blijft, moeten de eisen van slachtoffers en overlevenden voor gerechtigheid prioriteit krijgen.

De internationale gemeenschap heeft de duidelijke plicht ervoor te zorgen dat degenen die verantwoordelijk zijn voor misdrijven volgens het internationaal recht, weten dat verantwoording en gerechtigheid het zullen winnen van straffeloosheid.

‘Nu de Russische strijdkrachten een nieuw offensief in Oekraïne lijken te beginnen, is de verplichting om alle daders van mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdrijven ter verantwoording te roepen even urgent als altijd’, aldus Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International.

Gerechtigheid

Sinds het begin van het conflict heeft Amnesty International oorlogsmisdrijven gedocumenteerd, waaronder de aanvallen op belangrijke civiele infrastructuur en het blokkeren van hulp voor burgers. Burgers staan bloot aan voortdurende aanvallen en zijn vaak afgesloten van water, elektriciteit en verwarming. Veel mensen in door Rusland bezette gebieden hebben dringend behoefte aan humanitaire hulp of medische zorg, maar mogen niet naar de door de Oekraïense regering gecontroleerde gebieden reizen.

‘De bevolking van Oekraïne heeft de afgelopen 12 maanden zwaar geleden onder deze oorlog. Laten we duidelijk zijn: de handen van Vladimir Poetin en zijn strijdkrachten zijn met bloed besmeurd’, aldus Agnès Callamard. ‘Slachtoffers verdienen gerechtigheid en herstelbetalingen voor alles wat zij hebben doorstaan. Na een jaar is het duidelijk dat er meer moet worden gedaan.’

Er zijn tienduizenden zaken van oorlogsmisdrijven ingediend, waaronder seksuele en gendergerelateerde misdrijven, maar het werkelijke aantal slachtoffers zal veel hoger zijn.

Rechten en behoeften van slachtoffers

Met een aantal onderzoeken op internationaal en nationaal niveau naar misdrijven volgens internationaal recht die in Oekraïne zijn begaan, was de eerste reactie op het conflict bemoedigend. Maar gerechtigheid voor Oekraïne zal alleen worden bereikt door de daders te berechten en de slachtoffers te compenseren. Dit is alleen mogelijk indien de internationale gemeenschap de bestaande justitiële procedures krachtig en duurzaam steunt.

Ook moet worden nagedacht over nieuwe nationale en internationale procedures voor alomvattende rechtspraak – zoals het welkome besluit van de VN-Mensenrechtenraad om in maart 2022 een onafhankelijke onderzoekscommissie in te stellen.

‘Wij moeten er niet alleen voor zorgen dat de juiste procedures voorhanden zijn, maar ook dat de personen die verantwoordelijk zijn voor misdrijven volgens het internationaal recht voor de rechter worden gebracht’, zegt Callamard. ‘Dit betekent dat hoge militaire commandanten en civiele leiders moeten worden vervolgd voor oorlogsmisdrijven en het misdrijf agressie volgens het internationaal recht.’

Het opbouwen van dergelijke zaken kan complex zijn, maar het is absoluut noodzakelijk dat in het onderzoek niet alleen wordt gekeken naar directe daders op laag niveau, maar ook naar degenen hogerop die de opdrachten gaven. Processen moeten voldoen aan de internationale normen wat betreft mensenrechten en eerlijke processen, met volledige deelname van en rekening houdend met de slachtoffers en hun behoeften.

‘Nu overal ter wereld oorlogen woeden die onnoemelijk veel burgerleed veroorzaken, moet deze aanpak een blauwdruk worden voor alle conflicten’, stelt Agnès Callamard. ‘De eerste reactie van de internationale gemeenschap, met inbegrip van het werk van het Internationaal Strafhof (ICC), moet de minimumnorm zijn in het streven naar internationale gerechtigheid’.’

Blijvende inzet nodig

Amnesty International en andere maatschappelijke organisaties hebben keer op keer opgeroepen tot collectieve actie. Alle instanties die betrokken zijn bij het streven naar internationale gerechtigheid moeten samenwerken om inzichten te delen en strategieën te coördineren, maar ook om lacunes in expertise en capaciteit aan te pakken.

De internationale gemeenschap moet eerlijke, doeltreffende en onpartijdige onderzoeken steunen. Staten moeten bij Oekraïne aandringen op ratificatie van het Statuut van Rome. Hierdoor wordt het nationale recht in overeenstemming gebracht met de internationale rechtsnormen inzake internationale rechtspraak, en de samenwerking met het ICC versterkt. Ten slotte vereist gerechtigheid voor Oekraïne dat landen met statuten voor universele rechtspraak nagaan hoe deze het recht voor de Oekraïners kunnen dienen.

Humanitaire steun

Bij het bieden van steun moet de internationale gemeenschap de specifieke behoeften van risicogroepen – zoals vrouwen, ouderen, mensen met een handicap en kinderen – in kaart brengen. Veel Oekraïners, onder wie kinderen, zijn uit Oekraïne naar Rusland gedeporteerd of onder dwang overgebracht naar door Rusland bezette gebieden, en kunnen niet veilig naar huis terugkeren.

Bij het vaststellen van de prioriteiten voor de slachtoffers als het gaat om economische en humanitaire hulp, is het essentieel samen te werken met Oekraïense maatschappelijke organisaties.

‘Het is cruciaal dat er erkenning komt voor de immense fysieke, psychologische en economische schade die burgers in Oekraïne het afgelopen jaar is toegebracht’, stelt Agnès Callamard. ‘Zo kan gerechtigheid en herstel bewerkstelligd worden voor de overlevenden en slachtoffers van de Russische agressie in Oekraïne.’

Oproep tot verantwoording

Sinds 2014 en vervolgens aan het begin van de volledige invasie van Rusland, streeft Amnesty International naar het afleggen van verantwoording in Oekraïne en het documenteren van oorlogsmisdrijven en andere schendingen van het internationaal humanitair recht. Alle publicaties tot nu toe van Amnesty International zijn hier te vinden. Over de oorlog in Oekraïne kun je hier verder lezen.