De tragische vrijlating van Liu Xiaobo

Hij is een van de grote helden van onze tijd: De Chinese Nobelprijswinnaar voor de Vrede Liu Xiaobo, die onlangs voor medische behandeling is vrijgelaten uit de gevangenis. Maar noem zijn naam tegen Chinese studenten, en ze kennen hem niet. Niet zo verwonderlijk misschien, want hun regering noemt hem een crimineel, en zonder persvrijheid heb je als Chinese burger geen toegang tot informatie die dat beeld bijstelt.

Toch neemt de voormalige literatuurdocent en dichter Liu het al decennialang voor hen op: Hij was er in 1989 bij op het Plein van de Hemelse Vrede (Tiananmen) waar studenten wekenlang demonstreerden en de belofte van vrijheid in de lucht hing. Maar de boel escaleerde, en terwijl Liu probeerde te bemiddelen over een geweldloze terugtocht rolden de tanks de straten rondom het plein in. Hij werd gearresteerd na wat als zijn eerste serieuze aanvaring met de Chinese machthebbers gezien kan worden. Er zouden er nog vele volgen, want Liu Xiaobo ontpopte zich tot een overtuigd democraat. En met democratische hervormers heeft de Chinese regering doorgaans weinig geduld.

Twintig jaar later stond hij voor de rechter die hem 11 jaar zou opsluiten vanwege ‘aanzetten tot staatsondermijning’. De aanleiding: Charta 08, de petitie die in 2008 oproept tot een grondwet die mensenrechten beschermt, een democratisch gekozen regering, en een onafhankelijke rechterlijke macht. Met hem ondertekenen zo’n 350 prominente Chinezen het manifest, onder wie schrijvers, intellectuelen, journalisten, juristen en gepensioneerde leden van de Communistische Partij. De lijst met handtekeningen groeide aan met die van meer dan 12.000 Chinezen. Maar de hervormingen kwamen er niet. Liu Xiaobo verdween in de gevangenis, zijn vrouw Liu Xia werd onder een onmenselijk regime van huisarrest geplaatst.

De rechtszaak was de ultieme confrontatie tussen de verlichte geest Liu en een niets ontziende Chinese staatsmacht. Liu stond voor zijn overtuiging dat mensenrechten niet worden verleend door een staat: ‘Het zijn de inherente rechten waarop iedereen aanspraak kan maken’, zo sprak hij. ‘Tot dusverre is het vooral bij papier gebleven: er zijn wetten maar er is geen rechtsstaat, er is een grondwet maar geen grondwettelijke regering.’

Onverschrokken had hij zich ingezet voor de ‘moeders van Tiananmen’, die erkenning van het bloedbad wilden. Hij organiseerde petities tegen de arrestatie van schrijvers die op internet publiceerden, verdedigde arbeiders die tegen corruptie protesteerden en migranten die voor hun rechten opkwamen. Door zijn moed en principiële opstelling verwierf hij veel respect, zelfs van mensen binnen het systeem. Havel en de Dalai Lama waren onder degenen die hem voordroegen voor de Nobelprijs voor de Vrede. Die toekenning moet hem enorm gesterkt hebben, maar de regering was woedend, en Liu kon er door zijn detentie zelf niet bij zijn. Zijn leeg gebleven stoel in Oslo werd misschien wel van grotere betekenis dan wanneer dat wel het geval was geweest. Het inspireerde Maarten Baas tot het maken van de beeldschone Empty Chair, een symbool van de Chinese repressie. We hebben hem na het horen van het slechte nieuws even op de Amsterdamse Dam gezet om Liu Xiaobo te eren.

In zijn slotverklaring voor de rechtbank noemde Liu Xiaobo het bloedig neerslaan van de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede een van de mensenrechtenrampen van de Chinese geschiedenis: ‘China’s opeenvolgende politieke rampen waren elk nauw verbonden met een minachting voor de mensenrechten van (de kant van) het heersende establishment. Tientallen miljoenen doden waren daarvan het gevolg. De tol die werd gevraagd van volk en natie was enorm.’

Zelf was hij bereid die tol te betalen. ‘Ik heb geen vijanden en ik voel geen haat,’ sprak Liu Xiaobo tijdens zijn inmiddels beroemde slotverklaring. ‘Ik hoop dat ik het allerlaatste individu zal zijn dat wordt onderdrukt in China’s eeuwenlange inquisitie en dat na mij niemand meer om zijn woorden zal worden gestraft.’

Zijn wens is niet uitgekomen. Sinds Xi Jinping aan de macht is gekomen is de repressie van burgers die om hun rechten vragen alleen maar toegenomen.  Er is een ongekende aanval gaande op advocaten en het maatschappelijk middenveld. Tal van nieuwe wetten geven de staat mogelijkheden om critici monddood te maken. Qua persvrijheid bungelt het land onderaan de lijst.

Nu is Liu Xiaobo vrijgelaten voor medische behandeling. Het is een tragische vrijlating, want in dit laatste stadium van de ziekte lijkt genezing niet meer mogelijk. Het roept vragen op over zijn behandeling in de gevangenis, en het tekent opnieuw het onmenselijke gezicht van deze regering.