De Poolse rechtsstaat is ook onze rechtsstaat

Afgelopen week gingen er duizenden Polen de straat op om te demonstreren tegen nieuwe wetgeving die de rechterlijke macht uitholt. Dit is letterlijk en figuurlijk géén ver-van-je-bed-show. De ontwikkelingen in dit land, dat slechts één land van ons vandaan is, passen in een zorgwekkende trend die je in heel Europa ziet. Overheden krijgen steeds meer bevoegdheden, ten koste van de rechterlijke macht. Nederland moet alles op alles zetten om de bedreigde rechtsstaat hier en in Europa te verdedigen.

Polen bevindt zich sinds de verkiezingsoverwinning van de rechts-nationalistische PiS-partij in 2015 in een politieke crisis. De inzet van de politieke strijd is niet gering, namelijk de rechtsstaat. Sinds de regeringsdeelname zorgde PiS ervoor dat veiligheidsdiensten, openbaar aanklagers en politie meer bevoegdheden kregen. Effectieve controlemechanismes ontbreken. Ook perkte de regeringspartij de ruimte voor maatschappelijke organisaties en journalisten in en schroefde het budget van de Mensenrechtencommissie flink terug. Als kers op deze smakeloze taart voerde de PiS vorig jaar een wet in die de onafhankelijkheid en slagvaardigheid van het Grondwettelijk Hof aan banden legde.

Onafhankelijke rechtsspraak in gevaar

Vorige week werd er een nieuw hoofdstuk aan de aanval op de rechtsstaat toegevoegd. Met drie wetswijzigingen valt de rechterlijke macht onder directe controle van het parlement en de regering. Het parlement heeft al twee wetten goedgekeurd, hierdoor mag de politieke meerderheid in de regering en de Kamer rechters benoemen en bevorderen. Het derde amendement is deze week aan de beurt. Als het parlement hier ook mee instemt, hoeft president Duda alleen nog maar te tekenen. Vanaf dat moment kunnen zittende rechters van de Hoge Raad vervangen worden door regeringsgezinde rechters. Onafhankelijke rechtspraak is niet meer gegarandeerd. Gelukkig heeft Duda geweigerd de wet in de huidige vorm te ondertekenen.

Toenemende macht bestuurders

Niet alleen in Polen, maar ook in de rest van Europa wordt er gezaagd aan de poten van de democratische rechtsstaat. Recentelijk voerde de Hongaarse regering een nieuwe ngo-wet in, die het kritische ngo’s moeilijk maakt om hun werk doen. Dit past in een reeks autoritaire overheidsmaatregelen waardoor de grondrechten in Hongarije met voeten worden getreden. Ook dichter bij huis, in Frankrijk, gold tot dit jaar de noodtoestand. Hoewel deze inmiddels is opgeheven, is er wetgeving gekomen die bestuurders alsnog ruim baan geeft om vrijheden in te perken zonder tussenkomst van de rechter. Uit Amnesty’s eigen onderzoek blijkt dat in heel Europa onder het mom van veiligheid in rap tempo wetten worden doorgevoerd die de uitvoerende macht (bestuurders) steeds sterker maken, juridische controle verzwakken, en weinig kritisch en onafhankelijk toezicht hierop regelen.

Nederlandse rechtsstaat ook onder druk

Ook in Nederland wordt er getornd aan rechtsstatelijke uitgangspunten. In het kader van terrorismebestrijding krijgen bestuurders steeds meer bevoegdheden. Zo mogen ze zonder voortijdse tussenkomst van de rechter aan grootschalige surveillance doen en contact- en reisverboden opleggen aan mensen die niet verdacht zijn, of of hun nationaliteit afnemen. Pas achteraf kan de rechter bepalen of deze inbreuk op mensenrechten rechtmatig was. De Raad voor de Rechtspraak waarschuwde ook dat er in Nederland rechters en de rechtsstaat onder druk staan. Steeds vaker voegen bestuurders zich naar de publieke opinie. ‘Wordt daaraan toegegeven’, schrijft de Raad, ‘dan zullen uiteindelijk rechtsverhoudingen moeten wijken voor krachtsverhoudingen.’

Fundament van Europa

Terug naar Europa. Onlangs stemde het Europees Parlement in met het starten van een artikel-7-procedure tegen Hongarije. Blijft het land zich niet aan de rechtsstatelijke principes houden, dan kan met deze procedure als uiterste middel het stemrecht in de Europese Raad worden ingetrokken. De Europese Commissie overweegt nu om deze procedure voor Polen in te zetten. Eurocommissaris Jourova van Justitie dreigde kort daarvoor al met het stoppen van subsidies aan Polen. Amnesty juicht dit soort stevige acties van de EU toe en vindt dat artikel 7 ook tegen Polen moet worden ingezet. De democratische rechtsstaat en mensenrechten vormen immers het fundament van Europa. Nederland moet hier pal voor blijven staan, alleen en in EU-verband.

Hand in eigen boezem

De demonstranten in de Poolse straten verdienen onze onvoorwaardelijke steun en bescherming. Maar dat vergt ook een hand in eigen boezem, en een kritischer blik naar de wetsvoorstellen in Nederland die democratische en rechtsstatelijke waarden ondermijnen. Nederland en de EU zijn internationaal niet geloofwaardig als ze binnen de eigen grenzen de rechtsstaat niet verdedigen. Staren ze zich in tijden van Brexit en euroscepsis niet te veel blind op het bijeenhouden van de EU terwijl het fundament in het geding is?

Blog werd samen geschreven met Yara Boff Tonella (voorlichter Amnesty International, Nederland)