Soesterberg – In de metershoge hekken van het vreemdelingendetentiecentrum Zeist, midden in de bossen van Soesterberg, hangen nog een paar verdroogde bloemen. Klaar om ververst te worden door het groepje betrokken burgers dat zich voor de ingang heeft verzameld. Het is de 151ste maandelijkse protestwake tegen de detentie van mensen zonder verblijfsvergunning en uitgeprocedeerde asielzoekers, en uit solidariteit met de gedetineerden.
Niet dat de gevangen vreemdelingen de dwarsfluitmuziek, zachte zang en vrijheidsteksten kunnen horen of zien. Daarvoor is de afstand te groot. ‘Maar ze weten dat we er staan’, zegt Corja Menken, voorzitter van de werkgroep van de Raad van Kerken, die de wakes sinds de Schipholbrand (2005, elf doden) organiseert. Ooit konden ze over de hekken roepen. ‘Dan werd er vanuit de cellen om hulp geroepen.’ Behalve de maandelijkse wakes is er ook een ‘potje’ voor kleinschalige hulp. Voor dozen fruit of lappen stof. Soms komt er dan een briefje volgekrabbeld met bedankjes in alle talen, via de geestelijk verzorgers, retour.
Hier zitten mensen zonder strafblad opgesloten, onder een regime dat minstens zo streng is als in het strafrecht
‘We willen een signaal afgeven’, legt Menken uit. ‘Aan de ingeslotenen, dat we ze niet vergeten. En aan de buitenwereld, dat we het niet eens zijn met dit systeem. Hier zitten mensen zonder strafblad opgesloten, onder een regime dat minstens zo streng is als in het strafrecht.’ Het ‘bedenkelijke jubileum’ van de 150ste wake afgelopen april bracht ruim tweehonderd mensen op de been. Vandaag, een zonnige zondag na Bevrijdingsdag, zijn het er ruim vijftig.
‘Disproportioneel regime’
Wordt Vervolgd krijgt geen toegang tot het detentiecentrum. Een rondleiding werd geweigerd door het ministerie van Justitie en Veiligheid, dat zegt daarin ‘terughoudend’ te zijn, omdat ‘in alle rust wordt gewerkt aan terugkeer’. Om toch te weten wat er zich achter de hoge hekken afspeelt, spraken we met het Meldpunt Vreemdelingendetentie, een asieladvocaat en voormalige gedetineerden.
Vorig jaar zaten er ruim drieduizend vreemdelingen vast, een kwart meer dan in 2016. Gemiddeld zitten er tussen de 75 en 90 mensen vast in Zeist, en de rest in de andere twee vreemdelingendetentiecentra in Rotterdam en Schiphol. Ze zitten er met zijn tweeën op cel, die ze tussen 8 uur en 17 uur mogen verlaten, met maximaal twee uur per week bezoek onder toezicht. Er is een uiterst beperkte toegang tot internet, sociale media zijn verboden. Anders dan strafrechtelijk gedetineerden mogen ze niet werken en geen opleiding volgen. Wel is er een activiteitenprogramma. En net als in strafdetentie wordt gebruikgemaakt van geboeid vervoer, isoleercellen en, hoewel fors verminderd, lichamelijke visitaties.
Detentie schaadt mensen en is een bron van onrust en opstand. Dan krijg je hongerstakingen
Een ‘disproportioneel regime’, dat zich volgens Amnesty niet verhoudt tot het doel van bewaring: uitzetting en geen straf. Het zijn geen criminelen, maar mensen die vastzitten in afwachting van hun uitzetting. En het opsluiten van mensen zonder strafblad staat op gespannen voet met de mensenrechten, staat in het rapport Geen cellen en handboeien (februari 2018). ‘Vooral als detentie onnodig is, lang duurt en de omstandigheden niet passend zijn.’
Al jaren vraagt Amnesty aandacht voor het ‘penitentiaire’ regime waar vreemdelingen in detentie aan blootstaan. De omstandigheden mogen dan enigszins verbeterd zijn met een verruiming van het aantal uren bezoek en buitenlucht, toch blijft er reden tot grote zorg. Amnesty krijgt daarin bijval van de Raad van State, het Meldpunt Vreemdelingendetentie en de Vereniging van Asieladvocaten en -Juristen Nederland(VAJN). Een nieuw wetsvoorstel (de Wet terugkeer en vreemdelingenbewaring), dat sinds 2015 op een handtekening wacht, gaat daar volgens deze critici weinig verbetering in brengen.
Bedreigd in Irak
Bezoekers, familie en vrienden van de gedetineerden lopen aan de groep demonstranten voorbij. Hun gezichten overwegend bedrukt. Aan de wake besteden ze nauwelijks aandacht. Alleen drie twintigers houden stil. Het zijn Irakezen, twee zonen wier vader vijf maanden vastzit, en een vriend, die ze helpt ‘zoveel hij kan’. Hij heeft een briefje met het telefoonnummer van de advocaat in de hand. ‘Hun vader heeft niets misdaan, maar ze houden hem vast omdat ze denken dat hij ontsnapt.’ Wat als hij wordt teruggestuurd? ‘Dan gaat hij dood’, antwoordt hij resoluut. ‘Wij zijn christenen, in Irak werd hij bedreigd.’
De jongen denkt dat de vader vastzit tussen criminelen, en is verbaasd als hij hoort dat dat niet zo is. ‘Hij is niet de enige’, legt Menken later uit. Ook de groenteboer die dozen fruit kwam afleveren dacht dat hij dat voor criminelen moest doen. ‘Wat wil je ook als je dit gebouw ziet.’
Anders dan in het strafrecht weten gevangen vreemdelingen niet hoelang ze vastzitten. Dat is gekmakend. ‘Ze kunnen niet afstrepen’
Detentie in ‘gevangenisachtige’ gebouwen is in strijd met de Europese Terugkeerrichtlijn en de adviezen van het Europees Comité ter voorkoming van Marteling (CPT), aldus Amnesty. Dat het ook anders kan, blijkt uit de zogeheten Gesloten Gezinsvoorziening. Deze is alleen bestemd voor gezinnen en alleenstaande vrouwen en minderjarigen wiens retourticket al is geboekt. Zij zitten nog steeds gevangen, maar kunnen zich relatief vrij bewegen op een omsloten terrein met woonunits, eigen sleutels en leerplicht voor kinderen. Alleen het detentiecentrum Zeist heeft zo’n voorziening (naast de cellen), terwijl deze ‘open’ vorm van detentie voor zo’n 90 tot 95 procent van de gedetineerde vreemdelingen mogelijk zou moeten zijn.
‘De open setting met bewegingsvrijheid creëert een geheel andere beleving. Je ziet dat nieuw aangekomen mensen opgelucht ademhalen als ze zien dat ze niet in een cel worden opgesloten’, citeert Amnesty een anonieme medewerker van detentiecentrum Zeist in het rapport. ‘Het is de meest gepaste locatie, die minder spanning en minder confrontaties met het personeel oplevert’, aldus Amnesty.
Stakingen
Frans-Willem Verbaas, advocaat vreemdelingenrecht en gespecialiseerd in onder meer vreemdelingendetentie, kan daarover meepraten. Verbaas is niet principieel tegen opsluiting om illegaliteit te bestrijden maar wel voor ‘uiterst beperkt gebruik’ als het gaat om vreemdelingen. Want detentie schaadt mensen en is een bron van onrust en opstand, weet hij. ‘Dan krijg je honger- en dorststakingen, zelfmoordpogingen en gevangenisopstanden’, aldus de advocaat in een telefonisch gesprek. ‘In het ergste geval komen ze er als een psychiatrische patiënt uit.’ Hij herinnert zich een gedetineerde die een psychose kreeg in de isoleercel in een detentiecentrum en er schizofreen uitkwam. ‘Dat zijn de excessen, maar er zijn mensen die slechter uit detentie komen dan dat ze erin gingen.’
Het ‘doorgeschoten veiligheidsdenken’ in Nederland heeft volgens de advocaat geleid tot een ‘kloon van strafrechtelijke vrijheidsontneming’, zoals hij het Nederlandse detentiesysteem voor vreemdelingen noemt. Het is zijn groots-te kritiekpunt op de nieuwe wet, waarop hij namens de VAJN een uitgebreid commentaar schreef. De verbeteringen gaan hem niet ver genoeg. ‘Mensen moeten vaker naar buiten kunnen en bezoek krijgen, en gewoon op internet en sociale media kunnen.’ Anders dan in het strafrecht weten gevangen vreemdelingen ook niet hoelang ze vastzitten. Gekmakend, volgens Verbaas: ‘Ze kunnen niet afstrepen.’
Bemiddelen is beter dan isoleren. Dat wordt ook steeds vaker in de geestelijke gezondheidszorg toegepast
Ook Verbaas is voorstander van accommodaties als de gesloten gezinsvoorziening. Hoewel het ministerie zegt dat detentie gemiddeld een maand duurt, kunnen mensen herhaaldelijk worden vastgezet, en kan detentie per keer oplopen van een half- tot anderhalf jaar. Ook het gebruik van isoleercellen als straf- of ordemaatregel, ‘een uiterst ingrijpende maatregel’, wordt nog steeds te vaak toegepast, volgens Amnesty. Isolatie mag, als de vreemdeling ernstige overlast bezorgt of een gevaar vormt voor zichzelf of anderen. Maar het Meldpunt Vreemdelingendetentie, dat het aantal isoleerplaatsingen onderzoekt, krijgt ook meldingen van isolaties na bijvoorbeeld weigering van een celgenoot. ‘Twee mensen op een kleine cel, met maar één televisie, kan al snel aanleiding zijn tot ruzie’, zegt coördinator Revijara Oosterhuis. ‘Bemiddelen is beter dan isoleren. Dat wordt ook steeds vaker in de geestelijke gezondheidszorg toegepast.’
Ook Verbaas waarschuwt voor ‘ernstige schade door hallucinaties, angstaanvallen, en psychoses’ die isolatie kan veroorzaken. ‘De maximale termijn van twee weken voor opsluiting in een isoleercel is aanmerkelijk langer dan wat de psychiatrie verantwoord acht’, schrijft de advocaat namens de VAJN. ‘De isoleercel past niet, zeker gezien de kwetsbaarheid van vreemdelingen, door trauma of andersoortige psychische nood. Het risico bestaat dat de vreemdeling er als een psychiatrische patiënt uit komt.’
Geboeid vervoer
Tijdens een rit naar de rechtbank, het ziekenhuis of de ambassade worden vreemdelingen regelmatig in de handboeien geslagen. Geboeid vervoer wordt als zeer vernederend en onrechtvaardig ervaren. Zo werd een Egyptische asielzoeker (34, anoniem), die na afkeuring van zijn asielaanvraag ruim een jaar vastzat op Schiphol, meerdere keren geboeid naar het ziekenhuis vervoerd. ‘Je wordt behandeld en vastgezet als een crimineel, terwijl je alleen om hulp vraagt’, zo laat hij via WhatsApp weten. Zijn klachten werden gegrond verklaard, en beantwoord met excuses en een financiële compensatie.
Geboeid vervoer mag, als het vluchtrisico te groot is of de veiligheid van personen in het geding is. Maar dat moet individueel gemotiveerd worden. ‘En dat ontbreekt vaak’, zegt Oosterhuis van het Meldpunt, dat tussen juni 2016 en december 2017 zo’n 21 klachten hierover afhandelde. ‘Het is een slepend dossier’, zegt ze. ‘Klachten over geboeid vervoer worden net als gebruik van de isoleercel ook vaak gegrond verklaard. Dan krijgt de vreemdeling tien of twintig euro compensatie. Maar we horen lang niet alle klachten; sommigen denken dat het zo hoort, dus bellen ze niet.’
Geknipt en geplakt uit de oude wet
Lichamelijke visitatie is door de introductie van bodyscans fors verminderd. En dat is maar goed ook, zegt Amnesty. Want visitatie, ook bij slachtoffers van verkrachting en mensenhandel, heeft ‘enorm veel leed’ veroorzaakt. Een gedwongen, uit de hand gelopen visitatie van een vrouwelijk verkrachtingsslachtoffer in Soesterberg, in zowel de anus, mond als de vagina, met gebruik van beenklem, leidde tot Kamervragen en het gebruik van bodyscans in alle centra. Toch mag er nog steeds worden gevisiteerd onder de nieuwe wet, als de apparatuur ontbreekt of niet werkt. ‘Een ontsnappingsclausule’, aldus Verbaas. ‘De apparatuur moet standaard beschikbaar zijn.’ Volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moeten ‘overtuigende veiligheidsredenen’ bestaan om te mogen visiteren.
Vreemdelingendetentie is geen strafmaatregel, toch worden vreemdelingen wel behandeld als verdachten en veroordeelden, met bijna dezelfde sobere en strenge maatregelen en beperkingen als in gevangenissen. De nieuwe wet haalt vreemdelingendetentie uit de Penitentiaire beginselenwet (Pbw) en is een verbetering, aldus de critici. Maar sommige bepalingen zijn ‘geknipt en geplakt’ uit de oude wet, zegt Oosterhuis. Volgens de Raad van State moet duidelijker blijken dat bewaring alleen mag als er geen lichtere alternatieven zijn.
We onderschatten wat deze gevangenisachtige opsluiting met mensen doet
‘Vreemdelingen zijn overgeleverd aan een systeem dat over hen beslist’, zegt Verbaas. ‘We onderschatten wat deze gevangenisachtige opsluiting met mensen doet.’ Het detentiesysteem is bovendien veel te gesloten. Voor journalisten, fotografen, maar ook advocaten. ‘Er is geen meldplicht voor bijvoorbeeld isoleerplaatsingen of gedwongen voeding bij hongerstakers. Gedetineerden bellen zelf ook niet altijd.’ Verbaas spande een kort geding aan om toegang te krijgen tot de cel van een dorststaker en te zien of die in orde was.
Zowel hij als Oosterhuis hebben weinig vertrouwen dat het nieuwe kabinet verbetering gaat brengen. ‘De plannen zijn gericht op meer detineren en uitzetten’, aldus Oosterhuis.
‘Ik voel me machteloos en beschaamd’, zegt Menken van de Raad van Kerken. ‘Je zal het zelf maar zijn. Detentie van mensen zonder strafblad moet stoppen, er zullen altijd mensen zijn die niet terug kunnen keren. We gaan door totdat er niemand meer gevangenzit.’
In een uitgebreide beleidsreactie op de rapporten en Kamervragen stelt het ministerie van Justitie en Veiligheid dat detentie van ‘vertrekplichtige vreemdelingen gerechtvaardigd is’, dat er ‘reeds wordt gewerkt met versoepelingen voor die vreemdelingen die veel autonomie en bewegingsvrijheid aankunnen’, maar dat beveiligings- en beheersmaatregelen nodig zijn omdat er ‘altijd een bepaalde categorie vreemdelingen is die meer structuur en toezicht nodig heeft’. Verder beroept het ministerie zich op het nieuwe wetsvoorstel waarin ‘wordt uitgegaan van een regime met maximale bewegingsvrijheid’.
Lees hier de Amnesty-rapporten over vreemdelingendetentie.
Lees hier het advies van de Raad van State.
Over de fotoserie van Robert Glas
Het gerechtshof in Den Haag was op 29 december 2015 onverbiddelijk: het ministerie van Veiligheid en Justitie heeft de vrijheid van meningsuiting en dus de Grondwet geschonden.
Het hof deed die uitspraak in een zaak die fotograaf Robert Glas had aangespannen. Justitie had Glas beperkingen opgelegd voor foto’s die hij had gemaakt in detentiecentra. Vooraf had hij een vaker gebruikt contract moeten tekenen met de eis toestemming te vragen bij Justitie voor elke publicatie van zijn foto’s én voor de daarbij afgedrukte teksten. De redactie van Wordt Vervolgd vond dat een vorm van censuur, waarop zij de foto’s zonder die toestemming afdrukte in het decembernummer (2015).
Vrij Nederland publiceerde in mei 2015 als eerste de foto’s van Robert Glas. Lees meer.
