Vasyl Cherepanyn‚ directeur van de culturele denktank VCRC in Kiev: ‘Zijn jullie MH17 dan helemaal vergeten?’

Vasyl Cherepanyn‚ directeur van de culturele denktank VCRC in Kiev‚ begrijpt de Nederlanders niet. ‘Rusland begon de oorlog tegen ons om toenadering tot de EU te blokkeren. En dan gaan jullie de agressor helpen door wellicht “nee” te zeggen in het referendum.’ Een stemadvies.

Vasyl Cherepanyn (35) analyseert liever dan dat hij fulmineert. Dat is niet gek‚ gezien zijn positie en carrière: hij is directeur van het Visual Culture Research Center (VCRC)‚ een Oekraïense denktank voor kunstenaars‚ activisten en academici‚ dat vorige herfst de kunstbiënnale in Kiev organiseerde. Daarnaast is hij universitair docent culturele studies aan de Nationale Universiteit in Kiev‚ waar hij promoveerde op de filosofie van de kunst.

Verbazing

Maar als het referendum in Nederland over het associatieverdrag tussen zijn land en de EU ter sprake komt‚ volgt een spervuur van felle formuleringen‚ waaruit vooral verbazing klinkt. ‘Hoe bestaat het dat jullie hier gaan stemmen over “ja” of “nee” tegen Oekraïne?’‚ begint hij. ‘Alsof de vlucht MH17 niet is neergestort‚ met bijna tweehonderd Nederlanders erin. Jullie weten toch dat de moordenaars nog vrij rondlopen en genieten van het leven? Terwijl jullie je familieleden‚ je broers en zusters verloren?

Jullie zouden een referendum moeten houden om Oekraïne direct EU-lid te maken. En dan vóór stemmen.

‘Wat gebeurde is onvergeeflijk‚ de daders moeten gestraft worden. Dát is de vraag waar het om zou moeten draaien: wat doen de Nederlandse autoriteiten om de daders te vervolgen? Oefenen ze druk uit op Rusland? Iedereen weet dat Rusland de crash mogelijk maakte. Misschien hebben de schutters per ongeluk het verkeerde vliegtuig uit de lucht gehaald‚ maar ze hebben evengoed jullie burgers vermoord. En dan zou je nu wellicht tégen Oekraïne stemmen in het referendum? Terwijl je weet dat je daarmee de Russische president Vladimir Poetin in de kaart speelt?

Niet zomaar vergeven

‘Een verdeeld Europa is in Poetins belang‚ dat is waarom hij de oorlog in Oost-Oekraïne is begonnen’‚ gaat hij door. ‘Jullie zouden een referendum moeten houden om Oekraïne meteen EU-lid te maken. En dan vóór stemmen‚ om Rusland duidelijk te maken dat je een regime dat zo’n misdaad mogelijk maakt niet zomaar vergeeft.’

Cherepanyn‚ die eind maart in Nederland is voor overleg met het debatcentrum De Balie‚ heeft getracht het referendum psychoanalytisch te duiden. Zijn conclusie: de Nederlanders‚ van oudsher een ingetogen en bescheiden volk‚ kunnen nergens heen met hun frustratie over de EU. Ze grijpen daarom naar het referendum‚ om die gevoelens alsnog te kunnen uiten. Daardoor wordt het voor iets anders gebruikt dan waarvoor het is bedoeld.

Als je je middelvinger naar Brussel en de EU-bureaucraten wilt opsteken‚ ga dan in of tegen Brussel protesteren.

‘Het is als met het referendum over de Brexit. Groot-Brittannië is helemaal niet tegen de EU. De Britten zijn gefrustreerd over de kleine rol die ze nog spelen op het wereldtoneel: ooit hadden ze veel macht‚ nu zijn ze een eiland aan de rand van Europa. Via hun referendum kunnen ze de frustratie hierover uiten. Ook dat referendum gaat over iets anders dan over het officiële onderwerp.’

Niet dat dit inzicht Cherepanyn milder heeft gemaakt over de eurosceptische Nederlander. ‘Als je je middelvinger naar Brussel en de EU-bureaucraten wilt opsteken‚ ga dan in of tegen Brussel protesteren. Doe dat niet over de rug van Oekraïne‚ de zwakste schakel in de keten. Vergeet niet dat je door “nee” te stemmen de belangen dient van Rusland‚ van de agressor‚ en niet die van Nederland. Het is geen spelletje dat je speelt‚ het is niet onschuldig.’

Maidanplein

Nederland moet beseffen dat Europa de inzet is van de oorlog in Oost-Oekraïne‚ vindt Cherepanyn. Met miljardenleningen haalde Rusland eind 2013 toenmalig president Viktor Janoekovitsj over het associatieverdrag met de EU niet te tekenen. Pro-Europese protesten op het Maidanplein‚ waaraan Cherepanyn actief deelnam‚ waren het gevolg. Begin 2014 trachtten de autoriteiten die neer te slaan‚ wat ruim honderd levens eiste. Janoekovitsj werd echter afgezet en vluchtte naar Moskou. Daarop volgde de annexatie door Rusland van de Krim en de bezetting van Oost-Oekraïne ‘als wraak’.

De EU is nu al verdeeld. Om te overleven‚ moet zij zich verbreden‚ vernieuwen en haar democratische waarden versterken.

‘De EU kampt met twee oorlogen aan de rand van Europa – in het zuidoosten die in Syrië‚ in het oosten die bij ons. Jullie worstelen met de gevolgen van de eerste‚ de vluchtelingenstroom. Zorg nu dat je de tweede crisis oplost‚ op een moment dat jullie er nog amper last van hebben. Wees niet als de man die in een stoel in zijn woonkamer zit‚ terwijl de wc op de gang is verstopt‚ en die zegt‚ als het stinkende rioolwater zijn stoel heeft bereikt: “Mijn voeten worden vies‚ ik heb nieuwe schoenen nodig.” Wat ik wil zeggen is: als de EU vandaag niet ingrijpt‚ moeten jullie daar morgen een prijs voor betalen.’

Corrupt en geruïneerd

Wat die prijs is? Niets minder dan het uiteenvallen van de hele EU‚ zegt Cherepanyn. Zijn onderbouwing: de EU is opgericht met als doel een nieuwe oorlog in Europa te voorkomen. Als de unie Oekraïne aan zijn lot overlaat‚ dat al in oorlog is‚ laat ze die principes varen en verliest ze haar bestaansrecht. Cherepanyn: ‘De EU is nu al verdeeld. Om te overleven‚ moet zij zich verbreden‚ vernieuwen en haar democratische waarden versterken. Dat kan ze via uitbreiding met het Europese Oekraïne‚ hoe corrupt en geruïneerd het land nu nog is. Als je laat zien dat je democratische waarden ook wilt invoeren  in aangrenzende gebieden die daar behoefte aan hebben‚ garandeer je een duurzaam voortbestaan van het Europese gedachtegoed en van de EU.’ Met een lachje: ‘Anders krijg je de situatie dat als Oekraïne klaar is voor de EU‚ de EU zelf niet meer bestaat.’

Culturele wereld

De kunstbiënnale van vorige herfst‚ georganiseerd door Cherepanyns cultuurcentrum en twee Weense curatoren‚ laat zien hoe ‘Europees’ Oekraïne volgens hem is en hoe naar buiten gericht het moet zijn. De exposities en evenementen op allerlei locaties in Kiev moesten het buitenland de ‘revolutionaire energie’ tonen in de Oekraïense culturele wereld. ‘We wilden een vertaalmachine zijn om via cultuur en kunst de politiek unieke sociale ervaring over te brengen van een postrevolutionair Oekraïne‚ dat zich in een oorlog bevindt’‚ vat hij het doel samen.

Na zo’n moordaanslag ben je nooit meer dezelfde. Ik kijk altijd over mijn schouder.

Het in 2008 aan de universiteit van Kiev opgerichte VCRC had zijn sporen – en enkele buitenlandse prijzen – al verdiend. In 2012 organiseerde het de tentoonstelling Ukrainian Body dat gangbare beelden over seksualiteit en sekse ter discussie stelde. Te provocerend‚ vond de universiteit‚ die het centrum verzocht te verhuizen.

Ook de neofascisten‚ die zich in Oekraïne kenmerken door hun homofobie‚ stoorden zich aan de expositie. In september 2014 werd Cherepanyn van achter besprongen door ‘acht tot tien’ fascisten‚ sommige met boksbeugels aan‚ en volledig in elkaar geslagen en geschopt. Hij lag tien dagen in het ziekenhuis en onderging diverse operaties aan zijn gezicht. ‘Ik was altijd wel op mijn hoede‚ maar na zo’n moordaanslag ben je nooit meer dezelfde. Ik kijk altijd over mijn schouder. Alleen in het buitenland‚ zoals nu in Amsterdam‚ ben ik ontspannen. Nee‚ niemand is nog gearresteerd. Ik zag hun gezichten niet‚ maar het was duidelijk dat ze mij kenden.’

Ondanks zijn trauma heeft Cherepanyn nooit overwogen te emigreren. ‘In Oekraïne is iets belangrijks gaande‚ wat de Maidanrevolutie in gang heeft gezet. We weten alleen niet hoe het afloopt. Maar het is interessant‚ prikkelend. Daar wil ik bij zijn‚ daar wil ik iets opbouwen.’