Sinds de Russische invasie in Oekraïne is bijna de volledige Russische oppositie het land ontvlucht. Maar een handvol prodemocratische Kremlincritici weigert zich door Poetin te laten verjagen. Ze blijven vechten voor een humaan Rusland, ten koste van zichzelf.

Niemand durfde eraan te denken, hoewel iedereen het vreesde. Op 16 februari werd bekend dat Poetins vijand No. 1, ALEKSEJ NAVALNY (47), in zijn strafkamp in de poolcirkel is overleden. Terecht noemden commentatoren dit direct een ‘politieke moord’. Nog onduidelijk is of Navalny is bezweken door zijn jarenlange kwellingen in gevangenschap of dat hij ter plekke is vermoord.

Navalny was de laatste jaren uitgegroeid tot dé oppositieleider van Rusland. Met name door zijn mislukte vergiftiging en zijn verbazingwekkende terugkeer naar Rusland in januari 2021. Maar hij was niet de enige die zich niet liet verjagen. Ook deze vijf Kremlincritici zitten vast in Rusland, maar hebben de strijd nog niet opgegeven.

Ilja Jasjin

In dezelfde Kremlinklauwen als Navalny

Onbevreesd, hoewel hij zich nu in dezelfde Kremlinklauwen bevindt als Navalny, wees politicus Ilja Jasjin (40) na de dood van Navalny ‘maffialeider’ Poetin aan als schuldige. Dat deed hij via een open brief, die zijn advocaat naar buiten bracht.

Na de dood van Navalny is Jasjin een van de twee belangrijkste politieke gevangenen van Rusland. Met alle risico’s van dien, zeker na zijn open brief.

Al bijna zijn hele volwassen leven is Jasjin een van de kopstukken van de Russische prodemocratische oppositie. Poetin kwam immers al in 2000 aan de macht. Samen met onder anderen de in 2015 vermoorde politicus Boris Nemtsov richtte Jasjin in 2008 de democratische beweging Solidariteit op.

Ondanks de snel toenemende repressie, vooral na de Russische annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne in 2014, lukte het Jasjin als een van de weinige oppositieleiders om in 2017 te worden verkozen tot een wijkraad in Moskou. Medio 2021 werd hij gedwongen dat werk op te geven vanwege vermeend extremisme.

April 2022 plaatste Jasjin op zijn YouTube-kanaal een verhaal over de Russische massamoord in het Oekraïense stadje Boetsja een maand eerder. Daarvoor werd hij in december 2022 veroordeeld tot achtenhalf jaar gevangenisstraf, op grond van de in maart dat jaar ingevoerde wet tegen het verspreiden van nepnieuws. Het was tot op dat moment de hoogste straf op grond van deze wet. De Russische politicologe Tatjana Stanovaja noemde dit vonnis ‘een instinctieve reactie van de machthebbers op iets dat ze niet kunnen controleren’.

Vladimir Kara-Moerza

De man achter de eerste anti-Russische sancties

Ironisch genoeg is het mede de verdienste van historicus en oppositie-activist Vladimir Kara-Moerza (42) dat alle verantwoordelijken voor Navalny’s dood nu in het Westen op de sanctielijst kunnen worden geplaatst. Dat maakt de positie van Kara-Moerza, die samen met Ilja Jasijn nu de belangrijkste politieke gevangene is, nog precairder. Daarbij komt zijn zwakke gezondheid als gevolg van een dubbele vergiftiging. Volgens zijn advocaat kan hij nog maar één hand goed gebruiken.

‘Dit regime is niet alleen corrupt en autoritair, het is een regime van moordenaars’, sprak Kara-Moerza op 11 april 2022, in een interview met CNN. Een paar uur later werd hij in Moskou gearresteerd. April dit jaar werd hij veroordeeld tot 25 jaar zwaar strafkamp wegens landverraad.

Het Kremlin heeft oppositie-activist Kara-Moerza, zoon van een prominente journalist, al veel langer in het vizier. In 2015 en 2017 overleefde hij ternauwernood twee vergiftigingspogingen. Volgens verschillende onderzoeksjournalisten zat het Kremlin hierachter. De reden was dat hij al lang voor het begin van het Oekraïneconflict in 2014 de VS en EU opriep tot harde maatregelen tegen het Poetin-regime.

Na de Russische invasie van Oekraïne richtte Kara-Moerza het Anti-Oorlogscomité op

Kara-Moerza was onder meer de rechterhand van de in 2015 vermoorde politicus Boris Nemtsov. Samen met de Amerikaans-Britse zakenman Bill Browder kreeg hij het voor elkaar dat de zogenaamde Magnitsky-wet werd aangenomen in de VS in 2012, en later ook in de EU, het Verenigd Koninkrijk en Canada. De wet, vernoemd naar Browders in Russische gevangenschap omgekomen accountant, werd de basis voor sancties tegen Russische functionarissen die de mensenrechten schenden.

Na de Russische invasie van Oekraïne, februari 2022, richtte Kara-Moerza met andere oppositieleiders, onder wie voormalig wereldkampioen schaken Garri Kasparov en voormalig oligarch Michail Chodorkovski, het Anti-Oorlogscomité op. Tot voorjaar 2022 pendelde Kara-Moerza, die ook de Britse nationaliteit heeft, heen en weer tussen Groot-Brittannië, Rusland en de VS. In dat laatste land wonen zijn vrouw en drie kinderen.

Maria Ponomarenko

‘Wij zien elkaar terug in vrijheid’

Maria Ponomarenko (45), journalist en activist uit de West-Siberische stad Barnaoel, werd veroordeeld voor niet meer dan haar woorden. Maart 2022 plaatste ze een berichtje op Telegram over het Russische bombardement op een theater in de zwaar belegerde Oekraïense stad Marioepol. Van de twaalfhonderd Oekraïners die er schuilden, kwamen er naar schatting driehonderd tot de helft om. Amnesty International noemde het een oorlogsmisdaad.

Een maand na haar bericht werd Ponomarenko vastgezet en afgelopen februari werd ze op grond van de wet tegen het verspreiden van nepnieuws veroordeeld tot zes jaar strafkamp. Reeds voor de oorlog was Ponomarenko vanwege haar kritische artikelen verschillende malen bedreigd door de lokale politie en gemeenteambtenaren. Zo had ze verteld over de corruptie bij het stadbestuur van Barnaoel, waardoor voormalige bewoners van kindertehuizen geen woning kregen.

Ponomarenko kampt sinds haar opsluiting met psychische problemen. Typerend voor de zinloze wreedheid van het Poetin-regime: de Russische autoriteiten besloten dat ze haar gevangenisstraf bijna duizend kilometer van haar huis en haar twee kinderen moet uitzitten. Afgelopen juli zei Ponomarenko dat haar kinderen en naasten wordt verboden haar te bezoeken. Hopelijk zijn haar laatste woorden in de rechtbank profetisch: ‘Wij zien elkaar terug in vrijheid. Totalitaire regimes zijn het sterkst vlak voor hun ineenstorting.’

Jevgenija Berkovitsj en Svetlana Petrijtsjoek

Vast in een absurdistisch theaterstuk

Ze zitten inmiddels al bijna een jaar vast zonder proces. Regisseur Jevgenija Berkovitsj (38) en toneelschrijfster Svetlana Petrijtsjoek (43) lijken terechtgekomen in hun eigen absurdistische theaterstuk. In april 2022, twee maanden na de Russische invasie in Oekraïne, ontvingen de twee gelauwerde theatermakers nog twee prijzen tijdens de uitreiking van de ‘Russische Oscars’, het Gouden Masker. Hun stuk Finist, de Brave Valk is gebaseerd op rechtszaken tegen Russische vrouwen die zich online hadden laten overhalen te trouwen met Syrische jihadisten en die vervolgens naar Syrië waren afgereisd.

Begin mei dit jaar werden beide vrouwen gearresteerd en beschuldigd van het ‘rechtvaardigen van terrorisme’ en ‘radicaal feminisme’ vanwege dit toneelstuk. Sindsdien zitten ze gevangen in afwachting van hun proces. Hun hangt zeven jaar zwaar strafkamp boven het hoofd. De zaak illustreert hoe het Kremlin iedere uiting die afwijkt van het Russische ‘hoera-patriottisme’ sinds de oorlog wil uitbannen. Zo worden ook feministische uitingen verboden, omdat die in de oorlogsretoriek van Poetin het verdorven Westen kenmerken.

Op de achtergrond speelt nog een drama. Berkovitsj heeft de zorg over twee uit een kindertehuis geadopteerde dochters, bij wie de bestaande mentale problemen door de scheiding met haar worden verergerd. Petrijtsjoek heeft de zorg over haar ouders. Berkovitsj verzocht daarom om huisarrest, maar in plaats daarvan wordt hun voorarrest telkens weer verlengd.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 27 november 2023, met een update op 22 februari 2024 naar aanleiding van Navalny’s dood.