Het zomerse weer doet altijd al meer vluchtelingen dan anders de boottocht over de Middellandse Zee wagen. Europeanen vrezen dat het er dit jaar, door de angst voor corona, extra veel zullen zijn. Zo bivakkeren in het noord-Syrische Idlib een miljoen ontheemde mensen, vaak in propvolle opvangkampen waarin men op elkaars lip zit en wc’s overlopen. Buurland Turkije stuurde extra troepen naar de grens met Syrië, en houdt het hart vast voor een exodus.
Geduld verliezen
Turkije geeft al onderdak aan 3,7 miljoen vluchtelingen. De achterban van president Erdogan begint het geduld met hen te verliezen en kijkt bezorgd naar de beperkte capaciteit van de Turkse nationale gezondheidszorg. De EU vreest een waterbedeffect: als vluchtelingen vanuit Idlib Turkije binnenkomen, zullen vluchtelingen die al in Turkije waren er misschien dwars door de grenzen met Griekenland en Bulgarije uitgeduwd worden. De EU is van plan zich met hand en tand te verdedigen tegen een mogelijke ‘invasie’.
In maart 2020 gooide ‘Fort Europa’ zijn poorten dicht voor personenverkeer. Asielzoekers aan de buitengrenzen moesten blijven waar ze waren, ook als hun leven daar gevaar liep. Europa schond daarmee zijn eigen vluchtelingenwetten: EU-lidstaten mogen hun grenzen sluiten als ze dat nodig vinden, maar nooit voor asielzoekers – ook niet als Europa in een noodtoestand verkeert. Maar de Europese volksgezondheid wordt belangrijker gevonden.
Recht op asiel opgeschort
Van de 70 miljoen vluchtelingen en ontheemden wereldwijd komt maar een heel klein deel naar Europa: in 2019 deden 580 duizend mensen in heel Europa een eerste asielaanvraag (van wie 37 procent direct een verblijfsstatus kreeg). Toch doet de EU er alles aan om het aantal aankomsten nog verder naar beneden te krijgen. Onderzoekers van de Universiteit van Oxford concludeerden in 2018 al dat Europa bereid is om ‘elke morele en humanitaire prijs te betalen om vluchtelingen en migranten uit Europa te weren’.
Europese politieke leiders spreken vaak van ‘illegale migranten’, maar de meerderheid van de mensen die overzee komen voldoet aan de UNHCR-criteria voor ‘echte’ vluchtelingen. Velen zijn Afghaans, Syrisch of Irakees – in Griekenland zelfs meer dan 80 procent. Vluchtelingen met deze nationaliteiten maken in de meeste EU-lidstaten een grote kans op een verblijfsstatus.
Al sinds 2015, toen de vluchtelingencrisis begon, linken Europese politieke leiders de verspreiding van ziektes aan vluchtelingen
In zuidelijke en oostelijke EU-lidstaten werd het recht op een asielprocedure volledig opgeschort. Men wordt opgesloten in onveilige en vieze kampen en gevangenissen waar afstand houden onmogelijk is. In het grootste kamp in Europa, Moria op Lesbos, is er één toilet per tweehonderdmensen en per 630 mensen één douche.
Maar het afweren gaat verder dan dit opsluitbeleid. Naar minderjarige vluchtelingen die verdwijnen wordt niet gezocht. Vluchtelingen werden beschoten door kust- en grenswachten. Rubberbootjes werden lek geprikt en opvangplaatsen door lokale bevolkingen in brand gestoken. Missies op zee om zinkende bootjes actief op te sporen voerden de Europese landen al vóór corona niet meer uit; nu varen ook ngo-reddingsschepen nog maar zelden uit, omdat ze drenkelingen bijna nergens meer aan land kunnen zetten. Als dit al lukt, dan is het pas na ellenlang palaveren met regeringen – er is altijd wel weer een regering die zwicht. Dit jaar kwamen al ten minste 339 mensen om het leven tijdens hun oversteek.
Oorlog op twee fronten
Al sinds 2015, toen de vluchtelingencrisis begon, linken Europese politieke leiders de verspreiding van ziektes aan vluchtelingen. In Polen vond de leider van de extreemrechtse regeringspartij PiS, Jaroslaw Kaczynski, dat het land geen vluchtelingen uit het Midden-Oosten moest toelaten, omdat die ‘verschillende soorten parasieten en protozoa kunnen meenemen’. PiS-bonzen zeggen nu dat corona de schuld is van EU-lidstaten die sinds 2015 al die ‘illegale migranten’ hebben binnengehaald.
Premier Viktor Orbán van Hongarije zegt dat migranten corona in Hongarije hebben geïntroduceerd
De Italiaanse Lega eiste onlangs het aftreden van premier Conte omdat hij het zijn kustwacht niet verbiedt om vluchtelingen te redden die in Italiaanse wateren dreigen te verdrinken. Dat besluit zou hebben bijgedragen aan de coronaverspreiding in Italië.
Premier Viktor Orbán van Hongarije beweerde in 2015 dat ‘tientallen miljoenen vluchtelingen met hun ziektes Europa zouden proberen binnen te vallen’. Nu zegt hij dat migranten corona in Hongarije hebben geïntroduceerd. Premier Mitsotakis van Griekenland intussen vecht ‘een oorlog op twee fronten: het ene heet migratie en het andere corona’.
Vluchtelingen worden vaak ook zwaarder geraakt door coronamaatregelen dan het ‘eigen volk’. Een complete inventarisatie van alle noodverordeningen in Europa is er niet, maar uit Servië en Bulgarije komen berichten dat asielzoekers en migranten sinds maart achter slot en grendel zitten in kampen en gevangenissen met politie of militairen eromheen om erop te letten dat ze niet ontsnappen. In Griekenland mochten cafés en restaurants eind mei weer open, maar voor de vluchtelingen in Griekse kampen werd de lockdown met twee weken verlengd.
De Griekse asieldiensten gingen eind mei na twee maanden weer open. Vrijwel onmiddellijk kregen veertienhonderd mensen een negatieve beslissing over hun asielaanvraag
De Griekse asieldiensten gingen eind mei na twee maanden weer open. Vrijwel onmiddellijk kregen veertienhonderd mensen een negatieve beslissing over hun asielaanvraag. Onder een splinternieuwe wet moeten afgewezen asielzoekers binnen tien dagen in beroep, anders worden ze gedeporteerd. Het lukt maar weinig mensen om binnen die periode een advocaat te vinden om hen bij te staan.
Turkijedeal
De spanningen in Griekenland waren bij de uitbraak van corona al groot. In februari 2020 schortte president Erdogan de EU-Turkijedeal op. Hij wilde zo de druk op Europa opvoeren om meer geld beschikbaar te stellen voor de opvang van vluchtelingen in Turkije, maar vooral de steun van de NAVO afdwingen in Turkijes strijd in Syrië. Hij nodigde vluchtelingen uit om de grens met Griekenland over te steken: hij zou ze geen strobreed in de weg leggen. Twintigduizend mensen reisden naar het oversteekpunt bij de grensrivier Evros, waar het Griekse leger en de oproerpolitie ze met traangas en waterkanonnen stonden op te wachten. Ook zijn er (vermoedelijk Griekse) kogels op de vluchtelingen afgevuurd. Een vluchteling uit Afghanistan werd hierbij gedood.
De EU-lidstaten vatten Erdogans actie op als een daad van agressie tegen de Europese soevereiniteit, waartegen Europa zich moest verdedigen. EU-topambtenaar Ursula von der Leyen reisde naar de Griekse grens en prees Griekenland dat het Europa’s ‘schild’ tegen Turkije wilde zijn. Nu, met corona erbij, zou Erdogan ook de Europese volksgezondheid in gevaar brengen. Griekenland is langs de Evros tweeduizend militairen aan het stationeren om op eventuele volgende streken van Erdogan voorbereid te zijn.
Griekse eilanden
Mensenrechtenorganisaties zeggen dat de Griekse kustwacht nu – door de quarantaine onbespied – vaker dan voorheen rubberbootjes uit Turkije op zee onderschept en actief terugduwt naar Turkije. Veel bewoners van de Griekse eilanden zijn daar niet rouwig om. Op de eilanden liepen de emoties dit jaar hoog op. De regering van premier Mitsotakis legde vlak vóór corona het grondwerk voor gevangenissen op de eilanden die de propvolle vluchtelingenkampen moeten vervangen: grond werd aangekocht dan wel geconfisqueerd en voor een deel geëgaliseerd en alvast omheind. De eilandbewoners zijn woedend over dat beleid: ze willen de asielzoekers weg hebben.
De wanhoop op de eilanden is groter dan ooit, onder de vluchtelingen én onder de bewoners. Iedereen weet dat Athene noch Brussel van plan is om iets wezenlijks te doen, niet aan de uitzichtloze situatie voor vluchtelingen, noch aan het ingestorte toerisme. In de dagen voor de corona-uitbraak, in februari 2020, braken er op Lesbos tussen regeringstroepen, eilandbewoners, extreemrechtse oproerkraaiers en asielzoekers rellen uit. Het oorlogje, met zeer gewelddadige demonstraties, werd door corona gesmoord, maar als de quarantaine afgelopen zal zijn, verwachten Griekenlandkenners meer geweldsuitbarstingen en meer politieke verrechtsing en vreemdelingenhaat op de eilanden.
De bedroevende en onhygiënische omstandigheden waarin vluchtelingen in de tentenkampen moeten leven lijken één voordeel te hebben: mensen bivakkeren in de openlucht, waardoor het coronavirus zich minder snel verspreidt. In elk geval tot begin juni zijn grote uitbraken in de kampen uitgebleven. In de maand mei kwamen vijf rubberboten uit Turkije op Lesbos aan; vijf passagiers testten positief en gingen in isolatie.
Vanwege corona zijn mensen afgesneden van de wereld – er zijn zelfs geen bewakers meer ín de kampen
In twee kampen op het Griekse vasteland, Malakassa en Ritsona, met ieder drieduizend bewoners, is ook corona gevonden. Wat er daar precies gebeurt, is niet bekend. Vanwege corona zijn mensen afgesneden van de wereld – er zijn zelfs geen bewakers meer ín de kampen. Voedsel wordt door hekken aangegeven, of eroverheen naar binnen gegooid. Pas als hulpverleners hier weer naartoe mogen, zullen we weten wat zich daar heeft afgespeeld.
Malta en Italië
Malta sloot zijn havens in april, geïnspireerd door Italië: dat sloot zijn havens net even eerder, waarna rubberboten vanuit Libië koers zetten naar Malta. Sinds de maatregelen in Italië doen verhalen de ronde over de Maltese kustwacht die bootjes vanuit Libië zou onderscheppen en ze voldoende benzine mee zou geven om door te varen naar het Italiaanse Sicilië. Vluchtelingen die het haalden tot Sicilië zeiden dat ze zelfs een nieuwe buitenboordmotor van de Maltezen hadden gekregen.
Per 1 juni sloot Malta een antimigratiedeal met Libië: Malta belooft in Brussel te lobbyen voor meer kustwachtschepen en militaire uitrustingen voor die schepen, en Libië belooft nog beter zijn best te doen om mensen op weg naar Malta te onderscheppen. Op 6 juni liet Malta vluchtelingen toe die nog stamden uit de periode van vóór die deal: 425 mensen die uit Libië kwamen dobberden al weken voor de kust in toeristenboten die de Maltese regering voor dat doel huurde.
De bijna vijfduizend asielzoekers die dit jaar in Italië arriveerden vinden de meeste opvangcentra gesloten en asielambtenaren niet achter hun bureaus. Allemaal ‘vanwege corona’. Wel nam Italië een coronawet aan die het migranten zonder werkvergunning toestaat in Italië te blijven. De wet geldt voor zes maanden en alleen voor ‘noodzakelijke beroepen’, namelijk landarbeiders en huishoudelijk personeel. De overige 700 duizend vergunningloze migranten blijven wat ze zijn: mensen zonder rechten. Portugal nam een soortgelijke maatregel: het gaf tijdelijk burgerrechten aan zijn circa 130 duizend ongedocumenteerde migranten én asiel- zoekers die nog op een besluit over hun status wachten, waarmee ze recht op medische hulp kregen. De maatregel geldt tot 30 juni.
Sinds corona zijn vluchtelingen en migranten minder welkom dan ooit. De vraag is hoelang dit gaat duren. Of is de coronacrisis de aanleiding voor een volgende stap in de vergrendeling van Fort Europa? Behalve als een gevaar voor de Europese veiligheid, normen en waarden en ‘raszuiverheid’, worden vluchtelingen nu ook gezien als een gevaar voor de Europese volksgezondheid. Ondertussen handhaaft Europa zijn grenzen met steeds meer militaire middelen. De Griekse premier Mitsotakis zei het al: ‘Migratie heeft een nieuwe dimensie gekregen. We moeten ons dubbel verdedigen.’
In cijfers
▶ Tussen 1 maart en eind mei 2020 kwamen in totaal ongeveer 8.700 mensen Zuid-Europa binnen.
▶ Dit is zo’n dertig procent minder dan in dezelfde periode in 2019, toen er bijna 18.500 mensen arriveerden.
Ook een verschil met vorig jaar is het percentage vluchtelingen dat via de zee aankwam:
▶ Van 1 maart t/m 31 mei 2020 kwam 90 procent van de vluchtelingen via de zee aan;
▶ van 1 maart t/m 31 mei 2019 was dat 65 procent van het totaal aantal vluchtelingen naar Europa.
Aantallen geschat door de International Organization for Migration (IOM)
