Sinds de Tweede Wereldoorlog gelden de Verenigde Staten als de hoeder van de internationale rechtsorde. De belangrijkste democratie ter wereld. Althans, zo ziet Amerika zichzelf. In de rede waarmee president Biden zich terugtrok uit de verkiezingsstrijd afgelopen juli, verwoordde hij het exceptionalistische Amerikaanse zelfbeeld: een speciaal land, een buitengewoon land, ‘het krachtigste idee in de geschiedenis van de wereld’.

Ook veel niet-Amerikanen zien het land zo, en het staat buiten kijf dat Amerika een belangrijke stempel heeft gedrukt op de wereldorde zoals we die kennen. Niet uit goedertierenheid of hoge idealen, maar omdat dat in het Amerikaanse belang was. En in ons belang. De VS stonden aan de basis van de internationale rechtsorde, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en de oprichting van de Verenigde Naties. Tegelijkertijd heeft Amerika die internationale rechtsorde zelf met grote regelmaat geschonden, in Korea en in Vietnam, om maar twee heikele punten te noemen.

De Verenigde Staten erkennen het Internationaal Strafhof in Den Haag niet

Toch hield Amerika zijn status als handhaver van het internationale recht en als voorbeeldige democratie. Het einde van de Koude Oorlog en het einde van de ingegraven vijandbeelden hebben die rol steeds meer ter discussie gesteld. Leeft Amerika nog naar de orde die het land zelf mede heeft vormgegeven? Of is het een steeds opportunistischer gebruiker ervan, de elementen die van pas komen naar voren schuivend, wat minder bruikbaar is wegmoffelend? Is het land nog steeds een voorbeeld?

Imperialistisch gedrag

Vergeet, zo mogelijk, even Donald Trump als een unieke chaoot die het Amerikaanse politieke systeem en de internationale orde bedreigt. Het is al langer bezig. Sinds de val van de Muur zijn de Verenigde Staten aan het schuiven, struikelend over de eigen hegemonie en de illusie dat er nu een unipolar world was ontstaan, waarin niet voorbeelden maar daden de toon zetten.

De eenentwintigste eeuw is vooralsnog niet vriendelijk voor die vermeende unieke supermacht. De aanval op 9/11 kwam als een koude douche. Het was geen aanval ‘op onze manier van leven’ zoals president Bush zei, maar een aanval op imperialistisch gedrag, en zoals alle terreur bedoeld om een extreme reactie uit te lokken. Amerika beet terug, begon een ‘war on terror’, negeerde internationale verdragen en begon twee oorlogen onder dubieuze voorwendsels, die in Irak ronduit gebaseerd op leugens. Zoals alle oorlogen leidden ook deze tot grove schendingen van het internationaal recht.

Het Westen houdt zich niet aan zijn eigen regels. Vandaag niet, gisteren niet, al een hele tijd niet

Amerika maakte van meet af aan duidelijk dat het gedrag van Amerikaanse soldaten nooit en te nimmer door het Internationaal Strafhof (ICC) besproken kon worden. De VS erkennen het hof niet. In 2002 nam het Amerikaanse Congres een wet aan die de VS niet toestaat samen te werken met het hof, de American Services Protection Act, door critici ook wel de The Hague Invasion Act genoemd. De angst dat het hof gebruikt kon worden voor politiek gemotiveerde vervolging van Amerikaanse soldaten is niet onterecht, maar zo wordt het wel moeilijk soldaten en leiders van andere landen die de regels overtreden te vervolgen.

Soldaten misdroegen zich in Irak, maar erger was dat de Amerikaanse regering haar eigen regels en principes schond door marteling toe te staan en ruim toe te passen. We zitten nog steeds met de gevangenis op Guantánamo Bay, waar zonder proces vele tientallen mensen gevangen werden gehouden. Ook niet vergeten is de erfenis van black sites in Amerika vriendelijk gezinde landen, vaak met onfrisse regimes.

Hellend vlak

De verkiezing van Barack Obama, op zich een feest voor de democratie, veranderde weinig aan het hellend vlak waarop het land verkeerde. Obama wilde Guantánamo sluiten maar botste op de grenzen van presidentiële macht. Onthullingen van Edward Snowden over Amerikaans diplomatiek optreden werden niet op hun inhoud beoordeeld, maar op de ‘roekeloosheid’ van de onthuller. In het Midden-Oosten stuurde president Obama soms persoonlijk drone-aanvallen, zoals Lyndon Johnson in de Vietnam-oorlog zich boog over doelen voor bombardementen.

President Trump maakte er een punt van om zijn eerste bezoek af te leggen aan Arabische landen die mensenrechten en de democratische rechtsstaat vijandig gezind zijn. De moord op de journalist Jamal Khashoggi, in opdracht van de baas van Saudi-Arabië, werd in Washington bekritiseerd, maar de Amerikaanse regering was al snel weer beste vrienden met Mohammed bin Salman. Er moesten deals gemaakt worden – met Israël en later met schoonzoon Jared Kushner die financiële deals zag hangen. Ook president Biden slikte aanvankelijke kritiek snel weer in.

Biden heeft president Poetin een oorlogsmisdadiger genoemd en wil hem voor het gerecht brengen. Dat is lastig als de VS het ICC niet erkennen

De mislukte staatsgreep van Trump op 6 januari en zijn corruptie van de democratie met verkiezingsleugens heeft het aanzien van Amerika als democratische rechtsstaat nog meer fundamentele schade berokkend. Een nieuwe verkiezing van Donald Trump zou die democratie weleens om zeep kunnen helpen.

Was de internationale rechtsorde toch al een wankel en vrij interpreteerbaar geheel, de oorlogen in Oekraïne en in Gaza hebben pijnlijk blootgelegd hoe hypocriet het Westen en vooral de Verenigde Staten zijn. President Biden kwalificeerde de wreedheden van Rusland in Oekraïne als ‘genocide’ en het lijdt geen twijfel dat Rusland de regels van het oorlogsrecht, de Geneefse Conventies, met voeten heeft getreden. Biden heeft president Poetin een oorlogsmisdadiger genoemd en opgeroepen bewijsmateriaal te verzamelen om hem voor het gerecht te brengen. Tja, dat is lastig als de VS het ICC niet erkennen en de aanklachten tegen de Israëlische premier Netanyahu en de leiding van Hamas negeren.

De VS erkennen wel het Internationaal Gerechtshof, het andere gerechtshof in Den Haag, maar leggen evenzogoed uitspraken die het land niet bevallen naast zich neer. Dat gold bijvoorbeeld voor de uitspraak in Nicaragua vs. US waarin het achteraf gezien desastreuze Midden-Amerikabeleid van Ronald Reagan werd bekritiseerd. De zaak die Zuid-Afrika bij datzelfde hof heeft aangespannen tegen Israël wegens genocide in Gaza, heeft vooral betekenis als middel om de hypocrisie van de VS aan de kaak te stellen. Hoe de uitspraak ook uitvalt, het zal Amerikaans beleid niet beïnvloeden, maar wel de wereldopinie.

Geloofwaardigheid

Het laatste restje geloofwaardigheid van Amerika, van het Westen, is in Gaza gesneuveld. Amerika liet zijn bondgenoot Israël zijn gang gaan, zonder zijn eigen macht te gebruiken om dat optreden in te tomen toen het, al snel, de normen van beschaafd gedrag overtrad. De internationale rechtsorde werd door Amerika genegeerd. De wegens oorlogsmisdaden aangeklaagde premier werd door een gepolitiseerd Amerikaanse Congres met alle egards ontvangen. Het maakte het gemakkelijker voor de Hongaarse provocateur Viktor Orbán om namens de EU op bezoek te gaan bij voorstanders van een andere wereldorde.

The Economist publiceerde in juli een interessant artikel gewijd aan de 75e verjaardag van de Geneefse Conventies. Het stemde niet vrolijk. Het artikel concludeerde dat de erosie van het respect voor internationale oorlogsregels – en, mag je zeggen, alle internationale rechtselementen – alleen maar erger zal worden ‘nu de wereld een nieuwe periode van rivaliteit tussen grootmachten’ betreedt. Omfloerst concludeert het dat ‘sommige westerse officials’ steeds meer denken dat China of Rusland het oorlogsrecht zal negeren. Dat is hun dan wel erg gemakkelijk gemaakt doordat het Westen zelf zich niet aan de regels houdt. Vandaag niet, gisteren niet, al een hele tijd niet.

Een optimist kan hopen dat de horror van Gaza de ogen opent en misschien een opening kan bieden om de regels aan te scherpen of nog eens te onderstrepen wat we al geregeld hebben. De pessimist, misschien de realist, kan alleen maar verwachten dat de internationale rechtsorde blijvend ondermijnd is. De optimist kan hopen dat een verlies van Donald Trump in november de erosie van de democratische rechtsstaat in Amerika kan stoppen, maar ook in dat geval moeten we concluderen dat het beeld van de VS als superdemocratie, een voorbeeld dat in stelling gebracht kan worden tegen antidemocraten als Orbán, Erdoğan en Modi, om niet te spreken over dictators als Poetin en Xi, aan flarden is.

De beschuldiging van hypocrisie van het Westen en vooral van de Verenigde Staten staat tegenover het machtsrealistische cynisme van Rusland en China. Voor de slachtoffers is het om het even. Gebeten door de kat of door de hond, ze lijden en sterven.