Madrid, september 2022 – Ver weg van de militaire coup in Myanmar en de mensenrechtenschendingen uit de krantenkoppen, komt Mratt Kyaw Thu uit het metrostation Tribunal in Madrid naar me toegelopen. Hij draagt westerse kleding, maar verder is hij nog precies zoals ik hem ken uit Yangon: zwarte lokken, een slank, benig gezicht, een lang lichaam voor Myanmarese begrippen.

Ik leerde hem kennen in 2014, op de redactie van Mizzima, een activistische uitgeverij die in 2012, aan het begin van de democratische transitie (de overgang van een militair bewind naar een democratie, red.), uit ballingschap in Myanmar was teruggekeerd. Het was een tijd van hoop en hervormingen. Na vijftig jaar repressie gingen de luiken open. De raad van censors was opgeheven en dagbladen werden toegestaan. Samen met honderd jonge redacteuren en reporters werkte Mratt Kyaw Thu aan de dagelijkse krant Mizzima. Ik runde het gelijknamige Engelstalige tijdschrift.

Drama in overvloed

Niet veel later richtte ik samen met uitgever Sonny Swe het tijdschrift Frontier op en was Mratt Kyaw Thu een van de eerste reporters die ik in dienst nam. Het was enkele maanden voordat Aung San Suu Kyi aan de macht zou komen. Voor de redactie was het verkiezingscircus natuurlijk een feestje. Er was drama in overvloed. Tijdens een geruchtmakende persconferentie maakten de prominente studentenleiders die in 1988 bijna het regime hadden gewipt, bekend dat zij van de kandidatenlijst van de Nationale Liga voor Democratie (NLD) werden geweerd. Suu Kyi had er zelf een stokje voor gestoken; zij duldde geen kroonprinsen naast zich in haar partij. Mratt was naar de persconferentie geweest en samen schreven we een verhaal over deze sappige politieke verwikkelingen.

De weg die Mratt op zijn vlucht uit Myanmar aflegde begon vermomd als vrouw op de achterbank van een auto

Het was een mooie tijd, maar ook een tijd waarin de Rohingya-genocide haar donkere schaduw vooruitwierp. Lees ook: Hoe YouTube-presentator Thet Swe Win de strijd tegen de Myanmarese junta steunt Reportage 28 juli 2022 Het wijdverbreide racisme en de door de staat georkestreerde apartheid in de provincie Rakhine, waar anderhalf miljoen Rohingya woonden, waren ook toen al zorgwekkend. De dehumanisering van de moslimminderheid was in volle gang, al wilde de internationale gemeenschap het niet zien. Voor hen was Myanmar eerst en vooral het verhaal van de succesvolle transitie. Voor zijn reportages over etnisch en religieus geweld in Myanmar zou Mratt Kyaw Thu in 2018 bekroond worden met de Kate Webb Prize van persbureau AFP, een prijs voor Aziatische journalisten die werken in gevaarlijke omstandigheden.

In die dagen was de glans al van de zo hoopvol begonnen transitie af. Democratisch icoon en Nobelprijswinnares Aung San Suu Kyi had met haar Nationale Liga voor Democratie in 2015 de verkiezingen gewonnen, maar zij was in zwaar weer geraakt dankzij de machinaties van het leger, dat tijdens een bloederige operatie in augustus 2017 meer dan 700 duizend Rohingya naar Bangladesh had verjaagd. Tot teleurstelling van haar internationale supporters bleef Aung San Suu Kyi het leger in bescherming nemen.

Onafhankelijk nieuws

Ondanks het feit dat er weinig enthousiasme was over het presteren van de democratische regering, boekte zij eind 2020 toch weer een klaterende stembusoverwinning. De uitslag werd niet zonder slag of stoot geaccepteerd. De legerpartij en senior generaal Min Aung Hlaing beschuldigden de NLD ervan fraude te hebben gepleegd. In Yangon namen we dat gemopper amper serieus. Het leger had, ook financieel, te veel baat bij de transitie. Waarom zou het de eigen ruiten ingooien?

Journalist Mratt Kyaw Thu had een miljoen volgers op Facebook en een kwart miljoen volgers op Telegram 

Toch werd het land op 1 februari 2021, de dag dat het nieuwe parlement zou worden beëdigd, wakker met het nieuws dat er een coup was gepleegd. In de weken die volgden braken massale protesten uit en haalde het leger het oude junta-draaiboek weer van stal. Politici en activisten werden opgepakt, demonstraties met geweld neergeslagen, kritische publicaties verboden. Lees ook: Myanmarese ‘minister van Mensenrechten’ Aung Myo Min: ‘Het leger heeft altijd boven de wet gestaan’ Interview 2 augustus 2021 Als freelancejournalist stond Mratt Kyaw Thu opeens in het brandpunt van de belangstelling. Nu de reguliere media niet meer mochten publiceren – ook het dagblad 7 Day waarvoor hij schreef had zijn licentie verloren – keek een deel van het publiek naar hem voor onafhankelijk nieuws. Mratt Kyaw Thu had een miljoen volgers op Facebook en een kwart miljoen volgers op Telegram, waar hij het laatste nieuws publiceerde.

Barricades

Het was de Staats Administratieraad onder opperbevelhebber Min Aung Hlaing niet ontgaan. ‘Ik was niet veilig meer’, vertelt Mratt me tijdens onze ontmoeting in Madrid in september 2022. ‘Dus ik dook onder en wisselde steeds van adres. Ik heb zelfs nog even in het straatje achter je appartement verscholen gezeten.’

Dat wist ik niet. Wat ik wel wist: dat de avondklok, de barricades op de weg, het geweervuur in de wijk en het opschorten van wet en recht niet langer houdbaar waren. Bovendien lag het openbare leven dankzij de burgerlijke ongehoorzaamheidsbeweging stil. Het was onveilig in de stad geworden, en er viel niet meer te werken. Ik had in die periode, april 2021, besloten om na zeven jaar Myanmar te verlaten.

‘Ik dacht dat ik er klaar voor was een tijdje in de gevangenis te zitten, tot ik die ene gruwelijke foto zag’

En ook Mratt Kyaw Thu stond voor een dilemma: verslag blijven doen met de autoriteiten op zijn hielen, of vluchten? In zijn hoofd was hij bereid om opgepakt te worden voor zijn journalistieke werk. ‘Ik dacht dat ik er klaar voor was om een tijdje in de gevangenis te zitten.’ Hij neemt een slok van zijn koffie. ‘Maar dat veranderde toen ik op Facebook die gruwelijke foto zag van Zaw Myat Lynn.’

Net op tijd

Zaw Myat Lynn was een leraar en de spil in zijn gemeenschap in Shwe Pyi Thar, een industriële buitenwijk van de voormalige hoofdstad Yangon. Hij had op zijn Facebook-pagina de soldaten terroristen genoemd en demonstranten opgeroepen het leger te bevechten, ‘zelfs als dat ons het leven kost’. Het regime had hem opgepakt en doodgemarteld. Met de gruwelijke verwondingen die op de uitgelekte foto’s te zien waren, stuurde de junta een duidelijke boodschap: verzet je niet, want dit is wat er kan gebeuren. ‘Die foto was afschuwelijk. Ik besloot alsnog te vluchten’, vertelt Mratt Kyaw Thu me in Madrid. ‘Net op tijd, want niet veel later werd op het televisienieuws een lijst met namen van journalisten opgelezen die zouden worden gearresteerd. Ik stond er ook op.’

De weg die hij in april 2022 op zijn vlucht uit Myanmar aflegde van Yangon naar Madrid was lang en kronkelig, en begon vermomd als vrouw op de achterbank van een auto. Via het territorium van de Karen National Union, een rebellenleger dat hem onderdak bood en hem hielp de grens met Thailand over te steken, en met hulp van een internationale ngo, die hij niet met naam wil noemen, kwam Mratt enkele weken later in een safe house in Bangkok terecht. De Spaanse ambassade bleek bereid hem een visum te verschaffen. Op dezelfde dag dat ik Myanmar achter mij liet, stapte Mratt in het vliegtuig naar Europa. ‘Omdat ik vrienden in Duitsland had en daar ook al eerder was geweest, besloot ik met mijn Schengen-visum daarheen te vliegen’, legt hij me een jaar later in Madrid uit.

Het blijkt een misrekening. Na zijn landing in Frankfurt probeert hij asiel aan te vragen. In plaats daarvan wordt hij 38 dagen in vreemdelingendetentie gehouden en daarna alsnog naar Spanje uitgezet. Op de dag van de uitzetting wordt hij door de vreemdelingenpolitie op het asfalt bij het vliegtuig afgeleverd, met aan elke arm een agent. De andere passagiers staan in twee bussen te wachten en kijken verwonderd toe. ‘Het was belachelijk’, zegt Mratt. ‘Alsof ik P­ablo Escobar was. Maar ik ben gewoon een journalist die in Myanmar zijn leven niet zeker is!’

Werken bij de Starbucks

In Spanje is de ontvangst hartelijker en wordt hij bijgestaan door bevriende journalisten. Na een tijdje wordt zijn asielaanvraag in gang gezet en neemt hij zijn intrek in een asielzoekerscentrum. Daar deelt hij nu een kamertje met twee Afrikaanse vluchtelingen. De deur mag er niet op slot – de leiding moet elk moment kunnen controleren – en hij moet de bonnetjes van de supermarkt overleggen om de besteding van zijn minimale toelage te verantwoorden. De berichtgeving uit Myanmar, dat langzaam in een burgeroorlog is afgegleden, probeert hij zo veel mogelijk te negeren. ‘Dat is beter voor mijn mentale gezondheid’, lacht hij.

Hij mag nog drie maanden in het centrum blijven, daarna moet hij aan het werk. Als journalist? ‘Nee, ik spreek de taal niet. Misschien ga ik werken bij Starbucks ofzo.’

Als we na enkele uren afscheid nemen, is dat met gemengde gevoelens. Het gaat Mratt op het oog redelijk goed. Hij is de emotioneel moeilijke start te boven gekomen. Hij is veilig en gezond. Toch, een van ’s lands meest talentvolle journalisten is van huis en haard en zijn beroep weggerukt. Zoals duizenden andere jonge Myanmarezen, of ze nu zijn gevlucht of zich in de jungle bij het gewapende verzet hebben aangesloten, zijn ontworteld.

Zelf ben ik ook alles kwijtgeraakt en ben ik met een paar koffers in mijn kielzog teruggekeerd naar Nederland. Net als bij Mratt is mijn toekomst in Myanmar afgesloten en maak ik me zorgen om bevriende achterblijvers die blootgesteld zijn aan de onzekerheid en de gevaren van een land dat een kruitvat is. Maar er is ook verschil: met mijn Nederlandse paspoort heb ik de existentiële loterij gewonnen, en daar heb ik niets voor hoeven doen. Mratts paspoort is weinig waard. Hij zit in een asielzoekerscentrum in een land waar hij de taal niet spreekt, en is gedwongen om met minimale middelen helemaal opnieuw te beginnen. Alleen.