Geheel onverwacht was het niet toen voormalig president Donald Trump in 2017 aankondigde dat er geen geld meer zou worden besteed aan hulporganisaties die werken aan veilige abortus. Oud-president Reagan voerde de Mexico City Policy, in de volksmond Global Gag Rule (GGR), in 1984 voor het eerst in. Sindsdien komt en gaat de maatregel: een Republikeinse president neemt hem aan, een Democratische schaft hem weer af. ‘Alleen dit keer was de regel extra streng’, zegt Ton Coenen, directeur van Rutgers, kenniscentrum rond seksualiteit, ‘en de impact op internationale programma’s voor seksuele gezondheidzorg ongekend groot’.
Abortus is hoe dan ook zeer omstreden in de Verenigde Staten, zowel onder Republikeinen als onder Democraten. Ongeacht de politieke wind die er waait, mogen hulporganisaties die Amerikaans hulpgeld ontvangen dat geld nooit gebruiken om abortus uit te voeren. Ook informatie verstrekken of pleiten voor betere abortuswetgeving is te allen tijde uit den boze met Amerikaans geld.
De Global Gag Rule voegt daaraan toe dat hulporganisaties die Amerikaanse ontwikkelingshulp ontvangen helemaal abortus-vrij moeten zijn: ze mogen ook geen abortus-gerelateerd werk uitvoeren met hun eigen geld of dat van andere donoren. Doen ze dat wel, dan gaat de Amerikaanse geldkraan dicht. ‘Trump ging vervolgens nog een stap verder door de GGR op veel meer terreinen van financiering van toepassing te maken. Niet alleen organisaties die met seksuele gezondheid bezig zijn, maar ook organisaties actief op het terrein van infectieziekten en sanitatie.’
Mensen zijn ontslagen, ziekenhuizen gesloten en sommige organisaties bestaan niet meer
De regel zette de wereld van seksuele gezondheidszorg op zijn kop. Iedere organisatie die Amerikaanse steun ontving en ergens in de marge ‘iets met reproductieve gezondheid deed’ werd geraakt. Gezondheidsorganisaties kwamen voor een duivels dilemma te staan, zag Quirine Lengkeek van jongerenorganisatie CHOICE for Youth and Sexuality in Amsterdam. ‘Moet je er als ngo voor kiezen geen financiering uit Amerika aan te nemen, vaak een groot deel van het totale budget, of stop je met al je seksuele gezondheidszorg?’
Belangrijke druppel
Uiteindelijk heeft de GGR 12 miljard dollar hulpgeld geraakt. Dat is twintig keer meer dan in eerdere periodes dat de regel actief was (in de periode van George W. Bush was het 600 miljoen), zegt Coenen. Niet alleen abortuszorg, maar ook programma’s voor voorbehoedsmiddelen, hiv-bestrijding of moeder- en kindzorg zijn geraakt. ‘Je kunt wel zeggen dat in de afgelopen vier jaar een gat in de internationale programma’s voor de reproductieve gezondheid is geslagen.’
Een poging om dat gat een beetje te dichten kwam tot stand op Nederlandse bodem. Het was Lilianne Ploumen (PvdA) die als minister voor Ontwikkelingssamenwerking SheDecides initieerde. Deze internationale coalitie haalde sinds 2017 miljoenen op en sprong bij waar het kon. Rutgers was daar nauw bij betroken. ‘Een druppel op de gloeiende plaat misschien’, aldus Coenen, ‘maar wel een hele belangrijke.’
Kwakzalvers
Van de ene op de andere dag was er geen geld meer voor directeur Nelly Munyasia en het Reproductive Health Network Kenya. ‘100 procent van onze financiering kwam via een Amerikaanse organisatie en met Trump hield dat op.’ Munyasia en haar organisatie werken aan toegang tot seksuele gezondheidszorg en veilige abortussen in Kenia. ‘Wij konden de GGR simpelweg niet ondertekenen, want die laat geen ruimte voor onze manier van werken.’ Dus staakten ze hun werkzaamheden. ‘Geen seksuele voorlichting, verstrekking van voorbehoedsmiddelen en begeleiding van veilige abortussen meer.’
Omdat er geen financiering was, kwam ook de dienstverlening die niet direct met abortus te maken heeft noodgedwongen tot een eind. ‘Onze zorgverleners konden niet langer op pad naar afgelegen gebieden voor aidsbestrijding en kanker-screenings. Nu, vier jaar later, zien we de gevolgen van deze GGR overal om ons heen.’
Ongewilde zwangerschappen, gesloten abortusklinieken en een tekort aan hiv-behandelingen; in ontwikkelingslanden over de hele wereld zijn de gevolgen van de maatregel groot. Volgens het Amerikaanse Guttmacher Institute betekende de GGR tussen 2017 en 2020
8 miljoen extra ongeplande zwangerschappen, ruim 3 miljoen extra onveilige abortussen en 15 duizend extra jonge vrouwen die overlijden door zwangerschapscomplicaties of onveilige abortus.
Het gebrek aan seksuele voorlichting leidde ook in Kenia juist tot meer abortussen. ‘Vanaf eind 2019 zien we het aantal onveilige abortussen toenemen’, zegt Munyasia. ‘Er worden foetussen gevonden bij de rivierbedding. Meisjes wenden zich weer tot kwakzalvers of proberen met naalden, cassavestokken of drankjes van wasmiddel de ongewenste zwangerschap af te breken. Dat komt dus omdat ze geen seksuele voorlichting meer krijgen.’
Een deel van deze vrouwen kan Reproductive Health Network Kenya nu weer ondersteunen. Nadat alle werkzaamheden enkele maanden stillagen, had de organisatie het geluk via Rutgers financiering van het SheDecides-initiatief te ontvangen. Maar dat neemt niet weg dat seksuele en reproductieve rechten van vrouwen in het land meer onder druk zijn komen te staan.
Het Amerikaanse geld dat niet langer naar pro choice-organisaties gaat komt nu bij conservatieve clubs terecht. Vier jaar GGR heeft het stigma op seksuele gezondheidszorg versterkt, ziet Munyasia. En net als in sommige Europese landen zwelt ook in Kenia het conservatieve geluid aan. Het verzet tegen haar werk groeit. ‘We worden uit religieuze, politieke en medische hoek tegengewerkt. Er lopen petities tegen ons, op internet worden we continu getrold en vorige maand is een van onze zorgverleners aangevallen.’ Abortus is inmiddels een verboden woord. ‘Het is niet alleen geld, ook de ruimte om ons werk te doen is kleiner geworden.’
Het was een van Joe Bidens eerste beleidsdaden als president van de Verenigde Staten, het intrekken van de Global Gag Rule. Opluchting bij hulporganisaties over de hele wereld, maar ook een zekere behoedzaamheid richting de toekomst. Want is het niet ondoenbaar om afhankelijk te zijn van hulpgelden die elk moment weer kunnen worden ingetrokken? ‘Dat is het zeker’, zegt Lengkeek (CHOICE), ‘maar het is niet anders. Er is geen ander land dat zoveel hulpgeld heeft te besteden.’ Met een budget van gemiddeld 35 miljard dollar hulpgeld per jaar zijn de VS een van de grootste donoren ter wereld. Alleen de financiering voor de wereldwijde hiv- en aids-bestrijding is al voor 50 procent afkomstig van de Amerikaanse regering.
Ook een donorland als Nederland, dat zich sterk maakt voor reproductieve gezondheid, heeft dat gat niet zomaar gevuld. In totaal gaf Nederland 4,7 miljard in 2020 uit aan ontwikkelingshulp, waarvan maar een deel naar seksuele gezondheidszorg gaat. Ook andere Europese landen proberen het gat dat de GGR eens in de zoveel jaar slaat te dichten, maar dat lukt maar voor een deel.
Uiteindelijk heeft de Global Gag Rule 12 miljard dollar hulpgeld geraakt
Voor de organisaties die zich met hart en ziel inzetten voor de bescherming van jonge vrouwen en meisjes is het om gek van te worden. ‘Kijk bijvoorbeeld naar hiv-preventie’, zegt Lengkeek. ‘Daar waren we heel goed mee op weg, maar de GGR heeft dat deels weer tenietgedaan.’ Mensen zijn ontslagen, ziekenhuizen gesloten en sommige organisaties bestaan niet meer. ‘Zo gaat steeds veel kennis verloren.’
Dat er weer fondsen beschikbaar komen voor de seksuele gezondheidszorg betekent niet dat alles weer direct terug bij het oude is. Zo weet Munyasia nog niet of, en welke, werkzaamheden de organisatie weer kan hervatten. Volgens de Keniaanse is het dan ook zaak om de GGR nu voor eens en voor altijd van tafel te krijgen. Een brede coalitie van organisaties en beleids-makers lobbyt momenteel in Washington om te zorgen dat de maatregel niet meer opnieuw kan worden ingevoerd.
Of de GGR voor altijd in de prullenbak kan, zal moeten blijken. Abortus is en blijft een heel gevoelig thema, aldus Coenen. Er waait een nieuwe wind, zeker, ‘maar het is niet ineens allemaal halleluja omdat Biden nu president is’.
Integendeel: dit jaar zagen mensenrechtenactivisten tot hun afgrijzen hoe abortus in de Amerikaanse staat Texas nu zo goed als verboden is. Daar maakt een nieuwe wet abortus na zes weken zwangerschap strafbaar, wat naar schatting zo’n 85 procent van de abortussen in die staat onmogelijk maakt.
“Niet-essentiële” zorg
Het recht voor vrouwen om over hun eigen lichaam te beschikken blijft een strijd, niet alleen in Amerika, maar overal ter wereld. ‘Wereldwijd zitten we nog midden in een conservatieve backlash’, aldus Coenen. Van Hongarije tot Turkije en Brazilië, op veel plekken waait een conservatieve wind en moeten vrouwenrechten (opnieuw) worden bevochten.
De coronacrisis heeft de urgentie alleen maar versterkt, ziet Coenen. ‘De pandemie heeft gezorgd voor een opeenstapeling van problemen en de impact op meiden en vrouwen is echt gigantisch. In veel landen gingen abortusklinieken dicht omdat er “niet-essentiële” zorg zou worden verleend. Daarbij nam het seksueel geweld tegen meisjes en vrouwen toe. Meer dan ooit is de behoefte aan goede programma’s voor seksuele gezondheid groot.’
