Waarom zijn er geen onderwaterbloemen?

Sociale media, hackers en algoritmes: tech-journalist Gerard Janssen legt in deze rubriek uit waar het botst met mensenrechten. Deze keer: EU-surveillance en het problematische idee dat elk probleem op te lossen is met technologie (techno-solutionisme).

Begin jaren negentig studeerde ik af bij het KNMI in De Bilt, bij oceanografie. Hoe stroomt water op een draaiende bol? De computer was toen al alom aanwezig, maar er waren ook oudere wetenschappers die nog werkten met pen en papier. Een van hen had altijd een sleutelbos om zijn nek hangen. Hij hield zich bezig met het vraagstuk waarom er geen onderwaterinsecten leefden in de zee. Er waren geen beestjes die stuifmeel van de ene plant naar de andere brachten. Geen onderwaterbijen en geen onderwaterbloemen. Iets waar ik nog nooit bij stilgestaan had.

‘Hoe kon je nog aankomen met een pen en grafiekpapier?’

Hij hield zich ook bezig met het voorspellen van het weer. Ik kan me een lezing herinneren waarin hij op een groot stuk grafiekpapier had getekend hoe hij een simpele correlatie had gevonden tussen de luchtdruk in IJsland, de luchtdruk in een ander deel van Europa en het weer in Nederland. Ik weet de details niet meer, maar zijn voorspellingen werkten perfect.

Techno-solutionisme

Een jongere wetenschapper ontbrandde tijdens deze lezing in woedde. Wat deed deze oudere wetenschapper hier nog? Hoe kon je nog aankomen met een pen en grafiekpapier?

Deze jongere wetenschapper was wiskundig begaafd en goed met computers. Hij deed baanbrekend werk, maar ik moest aan zijn reactie denken toen ik las over wat de schrijver Evgeny Morozov ‘techno-solutionisme’ noemt. Het is de mentaliteit die ervan uitgaat dat je elk probleem kunt oplossen met technologie, op zo’n manier dat die technologie belangrijker wordt dan het oplossen van het probleem. De techniek maakt er eendimensionale problemen van, terwijl minder technologische oplossingen genegeerd of belachelijk gemaakt worden.

‘Als een hamer je enige gereedschap is, ga je op zoek naar problemen die eruitzien als spijkers’

Nu we midden in de AI-revolutie terecht zijn gekomen, zien we dit overal. Waar je maar kijkt wordt naar technologische oplossingen gezocht om complexe problemen op te lossen met data-analyse en AI. Soms werkt dat, maar niet altijd. Vrij naar de piramide-psycholoog Abraham Maslow: ‘Als een hamer je enige gereedschap is, ga je op zoek naar problemen die eruitzien als spijkers.’

Verplichte software

Zo probeert de Europese Commissie een voorstel erdoor te krijgen dat client-side scanning genoemd wordt.

Het moet verplicht worden om software op je telefoon te installeren die scant of een bericht beelden van seksueel misbruik van kinderen bevat, voordat ze versleuteld worden. Experts wijzen erop dat dit tot miljoenen false positives zal leiden. Denk aan grootouders die foto’s maken van kleinkinderen in hun blootje in bad, of mensen die foto’s van huiduitslag doorsturen naar de dokter. Daarbij is het heel moeilijk om in de gaten te houden waarop nog meer gescand wordt. Misschien ook op Palestijnse vlaggen, of op een bericht dat de overheid niet verspreid wil hebben, zoals nu al in China gebeurt. Ten slotte is het voor de echte criminelen makkelijk om de techniek te omzeilen.

Onderwaterbloemen

Veel beter is het om geld te investeren in klassieke opsporingsmethoden die hun waarde al bewezen hebben, ook al zijn ze complex en arbeidsintensief.

Het is een voorbeeld van een ingewikkelde kwestie die gereduceerd wordt tot eendimensionaal probleem, met hulp van techbedrijven die eraan verdienen en maar één soort logica kennen: die van een kil rationalisme. Het soort rationalisme dat nooit stilstaat bij de afwezigheid van onderwaterplanten met bloemen.