Belarussische oppositieleider Svetlana Tichanovskaja: ‘Met verkiezingen heeft dit natuurlijk niets te maken’

Het bewijs is vernietigd, maar hoogstwaarschijnlijk won Svetlana Tichanovskaja de Belarussische presidentsverkiezingen van 2020. In theorie zit haar eerste termijn van vijf jaar er inmiddels op. In de praktijk weigerde Aleksandr Loekasjenko de macht die hij sinds 1994 heeft, uit handen te geven. De massale protesten die volgden liet hij bruut neerslaan. Tichanovskaja week uit naar Litouwen. Sindsdien reist ze de wereld rond en vraagt ze regeringsleiders om steun voor de Belarussische oppositie. Ze doet ook Nederland aan tijdens deze tournee.

We spreken elkaar in Den Haag, aan de vooravond van de nieuwe Belarussische ‘presidentsverkiezingen’ op 26 januari. Dat woord mag niet zonder aanhalingstekens worden gebruikt, vindt ze. ‘Want met verkiezingen heeft het natuurlijk niets te maken.’
Op dezelfde manier is het woord ‘president’ ongeschikt om Loekasjenko te beschrijven. ‘Het suggereert onterecht legitimiteit.’ En zijzelf, is zij president? De eerste keer dat ik haar sprak, in oktober 2020, schrok ze ervoor terug die term te gebruiken. Ze was weliswaar gekozen, maar had niet de macht die bij het presidentschap hoort, en ze wilde geen valse verwachtingen scheppen. Nu maakt het haar niet uit hoe ze wordt genoemd, lacht ze. Zolang zíj maar gezien wordt als de vertegenwoordiger van democratisch Belarus.

Docent Engels

Eigenlijk wilde haar man, de kritische vlogger Sergej Tichanovsky, destijds een gooi naar het presidentschap doen. Hij werd opgepakt en Svetlana Tichanovskaja kandideerde zich in zijn plaats. Politiek was helemaal nieuw voor haar. Ze stond eigenlijk op het punt om weer te gaan werken als docent Engels. Tot die tijd was ze vooral bezig met haar kinderen, nu 10 en 15. Haar oudste heeft een auditieve beperking, daarom had hij extra zorg nodig.

‘Een jaar na onze vlucht moest ik mijn dochtertje toch echt vertellen dat papa niet op zakenreis is, maar in de gevangenis zit’

Tichanovskaja’s echtgenoot zit een straf van achttien jaar uit. Zelf werd ze bij verstek veroordeeld tot vijftien jaar cel. ‘In democratische landen denken mensen dan: wat was de aanklacht? Maar er is nooit een eerlijke rechtszaak geweest. Moeten we dan wel van een rechtszaak spreken?’

Lees ook: Zo gaat het met de Belarussische oppositie in Litouwen [uit 2021] Achtergrond 30 november 2021

Nieuwkomer in de diplomatie

Hun dochtertje wist in 2020 nog niet dat haar vader in de gevangenis zat. Ze zou het niet begrijpen, ze was nog maar een kleuter. Haar werd gezegd dat papa op zakenreis was. Inmiddels weet ze wel hoe het zit, vertelt Svetlana Tichanovskaja. ‘Ik heb het haar ongeveer een jaar na onze vlucht verteld. Het kon niet anders. We wisten toen dat het lang zou gaan duren, en ze heeft er toch ook recht op om dit te weten. Bovendien mocht ze natuurlijk brieven schrijven, en hij aan ons. Die brieven komen alleen vaak niet aan. We hebben nu sinds maart 2023 niets meer van hem gehoord, ik weet dus niet of hij nog leeft. Soms denkt mijn dochter dat papa dood is en mama haar dat niet vertelt.’

Als nieuwkomer in de diplomatieke wereld had ze veel te leren. Daarover sprak ik haar eerder, in 2023 in Vilnius. Toen zei ze dat ze zich nooit voor haar onervarenheid heeft geschaamd. Haar positie kreeg ze immers niet na jarenlang gekoesterde ambitie, maar juist tegen wil en dank. ‘Tegenwoordig weet ik hoe internationale politiek werkt. Alles draait om relaties. Democratische landen veranderen voortdurend van leider. Dan ben je wat je hebt opgebouwd weer kwijt en moet je opnieuw investeren.’

‘De ene leider geeft je ruimte om te spreken over mensenrechten en de soevereiniteit van Belarus. De andere komt juist in actie als je benadrukt dat een vrij Belarus onontbeerlijk is voor de veiligheid van Europa.’ Joe Biden behoorde tot die eerste categorie, Donald Trump duidelijk tot de tweede, stelt ze vast.

‘Oekraïne verdient alle steun, en moet de oorlog winnen, dat is ook in ons belang’

Vrede in Oekraïne

De grootste verandering die ze in haar rol als Belarussische oppositieleider meemaakte, is uiteraard de grootschalige Russische invasie in Oekraïne, waarvoor ook Belarus als uitvalsbasis werd gebruikt. ‘Belarus verdween bijna volledig van de agenda. Begrijpelijk: Oekraïne verdient alle steun, Oekraïne moet de oorlog winnen, dat is ook in ons belang. Helaas werd Belarus tegelijkertijd aan de kant van de daders geschaard. Dat is niet terecht. De bevolking keert zich tegen de oorlog, saboteert spoorlijnen om wapentoevoer te stoppen en er vechten veel Belarussen mee aan Oekraïense zijde.’

Tichanovskaja weet nog waar ze was toen ze het nieuws over de invasie hoorde: in Frankrijk. ‘Ik kon het toen niet geloven. Ik kan het nog steeds niet geloven, het blijft onwerkelijk.’ Voor haar kinderen, die opgroeien in Litouwen en Oekraïense vrienden hebben, is oorlog een vast onderdeel van het leven. ‘Ze leven echt in een andere wereld dan ik toen ik zo oud was.’

Dat Trump opnieuw in het Witte Huis zit, beïnvloedt haar verhaal en dat van Belarus. Een van zijn verkiezingsbeloftes was immers vrede in Oekraïne. Svetlana Tichanovskaja hamert erop dat, áls er vredesonderhandelingen komen, Belarus niet vergeten moet worden. Zij wil dat alle Russische legertroepen uit Belarus vertrekken. ⓿