Het is alweer een paar jaar geleden, maar ze herinnert zich de euforie na de schikking nog goed. Shell zou niet een paar duizend, maar 55 miljoen pond schadevergoeding betalen aan Bodo, een gemeenschap in de Nigerdelta in Nigeria. ‘We hebben van blijdschap geschreeuwd’, blikt Audrey Gaughran (53) terug. ‘Dit soort successen, al zijn ze een druppel in de oceaan, zijn ontzettend krachtig en emotioneel. Dat moet je vieren.’ En dan meteen weer verder, benadrukt ze. ‘Want je weet dat er nog tientallen soortgelijke zaken liggen.’

Olielekkages

De Ierse Gaughran is net aangetreden als directeur van SOMO, een stichting die multinationals en de gevolgen van hun activiteiten op mens en milieu onderzoekt. Ze blikt terug op haar loopbaan en hoe ze, toen ze nog bij Amnesty International werkte, betrokken was bij deze zaak. Gaughran had in 2008 met collega’s van Amnesty Nederland haar eerste grote reis naar de Nigerdelta gemaakt om olielekkages te onderzoeken. Dat leidde tot de ontdekking van twee grote lekkages in Bodo. ‘Shell ontkende de omvang van de schade. We gingen zelf kijken en we zagen de olie overal, in het water, de mangrovebossen, de bodem. De aanblik en de geur waren vreselijk’, herinnert ze zich. ‘De vervuiling maakte lokale visserij, waar mensen van leefden, onmogelijk.’

Het team hielp Bodo met het verzamelen van bewijzen en een Brits advocatenkantoor, Leigh Day, nam de zaak op. Met succes. De schikking volgde in 2015 en het geld is inmiddels betaald. Gaughran: ‘Je bent zo blij omdat je weet hoeveel werk erachter zit en hoe moeilijk het is zo’n groot bedrijf ter verantwoording te roepen.’

‘Shell ontkende de omvang van de schade, maar we gingen zelf kijken en we zagen de olie overal, in het water, de mangrovebossen, de bodem’

De zaak doet denken aan de recente uitspraak in een rechtszaak tegen Shell, in 2008 aangespannen door Nigeriaanse boeren samen met Milieudefensie. Shell moet de eisers compensatie betalen, omdat dochterbedrijf Shell Nigeria aansprakelijk is gesteld voor de schade van de olielekkages in de dorpen Oruma en Goi. Ook bepaalde het hof dat Shell meer moet doen om lekkages met behulp van een zogeheten lekdetectiesysteem in pijpleidingen te voorkomen. ‘Die uitspraak is fantastisch, wetende hoe lang – dertien jaar – die zaak heeft geduurd’, zegt Gaughran. ‘Het gaat hopelijk ook andere zaken helpen, en er ook voor zorgen dat er sneller uitspraken volgen.’ Maar, benadrukt ze ook, ‘we hebben het hier over duizenden gemeenschappen, die lang niet allemaal naar de rechter kunnen stappen’.

Schaamteloze minachting

De zaken zijn tekenend voor de ‘buitensporige macht’ en ‘schaamteloze minachting voor mensenrechten’ van met name multinationale ondernemingen in ontwikkelingslanden, zegt Gaughran. Die macht begrijpen en breken, dat is haar missie. Een missie die ze nu vol goede moed voortzet als directeur bij SOMO, dat de praktijken van multinationale ondernemingen in onder meer de kleding, fossiele brandstoffen en elektronica doorlicht. Als ik haar via WhatsApp spreek is ze net acht dagen bezig, maar ze maakt al jaren gebruik van SOMO’s ‘robuuste’ onderzoekswerk.

‘Hoe meer je weet over macht, hoe frustrerender dat is.’ Het gaat niet zozeer over geld, ‘al kennen we bedrijven die meer omzet draaien in een jaar dan een hele gemeenschap verdient in een heel leven’. Macht gaat over invloed, informatie achterhouden, onderzoeksprocessen controleren, aldus Gaughran. Over verstrengelde belangen en lobby om wetgeving of onwelgevallig onderzoek tegen te houden. Over advocaten die onderzoekers proberen te intimideren. En over topambtenaren en politici die liever niet al te kritisch willen zijn. Ze zag het allemaal samenkomen in de Nigerdelta.

‘Uit onze analyse van Shells belastinggegevens blijkt dat het olie- en gasbedrijf winsten doorsluist naar ’s werelds grootse belastingparadijzen’

Het gaat om de invloed die achter de schermen uitgeoefend wordt, aldus Gaughran. ‘Dat sommige CEO’s toegang hebben tot de president, ministers en topambtenaren. Toegang die ngo’s als Amnesty of SOMO niet hebben. Die toegang krijgen de grote bedrijven bijvoorbeeld via de ABDUP, een geheime Nederlandse lobbyclub, waar onder meer Shell, AkzoNobel, DSM, Unilever en Philips deel van uitmaken. Uit onderzoek van SOMO blijkt dat ABDUP wetten door het parlement probeert te loodsen, zoals de afschaffing van de dividendbelasting. Verder komen veel grote bedrijven samen met de politiek tijdens het jaarlijkse World Economic Forum in Davos. ‘Lang niet alle deals die daar worden gesloten, worden bekendgemaakt. Het is het gebrek aan transparantie dat me zorgen baart.’

Pijplijnexperts

Of denk aan het uitoefenen van invloed op wat onafhankelijk onderzoek naar schade door bedrijfsactiviteiten zou moeten zijn. ‘Toen we Nigeriaanse toezichthouders vroegen hoe ze de lekkages in Bodo hadden gemeten, wisten ze dat niet’, herinnert Gaughran zich. ‘We hebben toen zelf onafhankelijke pijplijnexperts in de arm genomen en gevraagd de door de gemeenschap gemaakte video’s te analyseren. Als je meet hoe hard de olie uit een lek stroomt, kun je de omvang van een lekkage bepalen. Die bleek dus vele malen groter dan wat Shell had gezegd en wat er in het “officiële” onderzoeksrapport stond.’

Invloed die zich in de schaduw afspeelt, manifesteert zich aan de voorkant in de politieke mantra van ‘banen, investeringen en belastingen, die de maatschappij volgens politici nodig heeft’. Krijgen bedrijven die voordelen niet, dan dreigen ze te vertrekken. ‘Shell kon zo lang vrijuit gaan omdat de Nederlandse en Nigeriaanse overheden faalden in het controleren van Shells activiteiten in de delta.’

Dieper kijken

Het is heel moeilijk grip te krijgen op die macht, weet Gaughran, ‘maar dat is wel wat je moet doen, door die macht bloot te leggen’. Daarom is goed onderzoek, waar SOMO volgens haar al jaren ervaring in heeft, zo belangrijk.

Onderzoek naar multinationals móet daarom veel verder gaan dan alleen het aantonen van hun directe impact op mensenrechten en milieu, zegt Gaughran. ‘We moeten dieper kijken. Wat is het bedrijfsmodel, hoe opereren ze, hoe worden ze gefinancierd? Onder welke voorwaarden komt een buitenlands bedrijf een land binnen, welke handelsovereenkomsten sluiten ze, welke belastingvoordelen weten ze uit te onderhandelen? En hoe lekt de winst via die deals vervolgens het land uit?’

‘De geschiedenis wijst uit dat je bedrijven bij wijze van spreken aan de haren, schreeuwend en schoppend, bij een zaak moet slepen. Ze veranderen pas als ze niet anders kunnen’

‘We moeten laten zien hoe bedrijven een rol hebben gespeeld in het tegenspreken en tegenwerken van wetenschappelijk onderzoek en overheidsbeleid. Hoe ze – met hulp van een leger advocaten en experts – lobby’s hebben gefinancierd om een alternatieve waarheid te vertellen.’

Amerikaanse onderzoeksjournalisten onthulden onlangs dat de fossiele industrie, waaronder Shell, een lobbynetwerk had gefinancierd dat pleitte voor een nieuwe wet om bankleningen voor boor- en steenkoolmijnen in het Noordpoolgebied te vergemakkelijken. President Joe Biden heeft de wet met een executive order inmiddels weer in de koelkast gezet.

Belastingvrijstelling

Organisaties als SOMO en Amnesty worden, naast het klassieke graafwerk, steeds bedrevener in het verzamelen en analyseren van data uit bijvoorbeeld jaarverslagen en databases, zegt Gaughran. ‘Zoals het achterhalen hoeveel belasting een bedrijf betaalt, waarmee we aggressive tax planning aan de kaak kunnen stellen.’ Dan helpt het dat nieuwe wetten bedrijven verplichten steeds meer te publiceren. ‘Er is dan ook meer transparantie’, stelt ze vast. Zo maakte Shell in 2019 voor het eerst openbaar dat het in de verschillende landen 9,1 miljard dollar inkomstenbelasting betaalt. Gaughran: ‘Maar dan blijkt uit onze analyse van Shells belastinggegevens dat het olie- en gasbedrijf winsten doorsluist naar ’s werelds grootse belastingparadijzen.’

Dit soort praktijken worden mogelijk door ‘het onderliggende systeem’. Gaughran: ‘Heel vaak zien we dat wetten zijn gemaakt ten gunste van bedrijven. Denk aan belastingvrijstellingen of weinig verplichtingen tot het beschermen van werknemersrechten. Wetten die belastingontwijking mogelijk maken, die bedrijven bepaalde bescherming bieden, maar ook handels- en investeringsovereenkomsten waar ze van profiteren.’

Reputatie

De tijden zijn wel veranderd, vindt Gaughran. ‘Veel bedrijven zijn gevoeliger geworden voor hun reputatie, willen geen negatieve aandacht meer.’ Dat ziet ze vooral in bijvoorbeeld de kleding- of voedselketen. ‘Die bedrijven staan toch veel meer bloot aan de publieke opinie en willen echt geen problemen in hun keten.’ Die reputatiegevoeligheid ontbreekt in de fossiele sector, zegt ze. ‘Daar wordt vooral geïnvesteerd in PR en lobby in plaats van in oplossingen voor het klimaatprobleem.’

Gaughran: ‘Natuurlijk werken binnen veel van deze bedrijven mensen met het hart op de goede plek. Maar goede mensen veranderen een bedrijf niet. En als je er maar lang genoeg werkt, word je vanzelf onderdeel van het systeem. Degenen die verantwoordelijk zijn voor het MVO-beleid, bedoeld om verantwoord ondernemen en corporate accountability binnen het bedrijf te verankeren – zijn vaak niet degenen met de macht in het bedrijf.’

‘Veel grote bedrijven hebben toegang tot de regering via ABDUP, een geheime Nederlandse lobbyclub, waar onder meer Shell, AkzoNobel, DSM, Unilever en Philip in zitten’

Structureel is er dus nog van alles mis, vindt ze. ‘SOMO’s primaire rol is onderzoek doen waar andere organisaties hun campagnes en lobby’s op kunnen baseren. De onderzoeksrapporten zijn dan ook vaak bestemd voor overheden, beleidsmakers, ngo’s en soms ook
om het bredere publiek te informeren.’

Want vooral bij overheden zit de sleutel tot verandering, denkt Gaughran. ‘Bij bedrijven zelf zien we niet gauw de vrijwillige bereidheid om iets te doen. Er bestaat nog ongelooflijk veel weerstand. De geschiedenis wijst uit dat je bedrijven bij wijze van spreken aan de haren, schreeuwend en schoppend, bij een zaak moet slepen. Ze veranderen pas als ze niet anders kunnen. En je kunt als individueel bedrijf je gedrag verbeteren, in een specifieke zaak. Maar dat verandert het onderliggende systeem niet. Kijk naar de financiële crisis. Wat is er fundamenteel veranderd? Bijna niets.’

Publiek bewustzijn

Ze klinkt cynisch misschien, verontschuldigt Gaughran zich bijna. ‘Ik was denk ik ook meer hoopvol. Het is ongelooflijk hoe bedrijven in de 21e eeuw nog steeds zoveel schade kunnen aanrichten en denken ermee weg te kunnen komen. Voor hen blijft winstmaximalisatie het hoogste doel. En deze bedrijven, of het nou in de kleding, de energievoorziening of voedsel is, geven ons leven wel vorm.’

Maar ze ziet ook lichtpunten, zoals in de recente uitspraken en rechtszaken tegen Shell. Ook de klimaatzaak waarin in mei een uitspraak wordt verwacht, acht Gaughran van groot belang. In deze zaak wil Milieudefensie Shell via de rechter dwingen meer te doen tegen de opwarming van de aarde en eist dat het olie- en gasbedrijf de CO2-uitstoot in 2030 met 45 procent verlaagt ten opzichte van 2019. ‘Dit houdt de politieke druk erop, maar creëert ook publiek bewustzijn’. Dat bewustzijn groeit, zegt ze. ‘Mensen willen verandering, niet meer terug naar het oude normaal. Die geluiden hoor je nu tijdens de pandemie.’

Gaughran: ‘Het klinkt misschien gek om te zeggen, maar dit werk geeft enorme voldoening. Je zit niet alleen maar boos en gefrustreerd te wezen, maar bent met iets wezenlijks bezig.’ En, voegt ze toe: ‘De tijd dat bedrijven alleen maar winst maken zonder verantwoordelijkheid te nemen, moet ophouden. Dat een dochterbedrijf in het ene land schade kan aanrichten en dat het hoofdkantoor in het andere land kan zeggen dat ze niet verantwoordelijk zijn omdat ze wettelijk twee gescheiden entiteiten zijn, that kind of bullshit, dat moet stoppen.’