Update (4 juli 2023): de Tweede Kamer heeft ingestemd met een nieuwe wet, waardoor seks tegen de wil strafbaar wordt. Na acties van Amnesty International tussen 2020 en 2023 zijn de maatstaven ‘dwang’ en ‘geweld’ uit de wet geschrapt en staat wederzijds goedvinden, oftewel consent, nu centraal.

‘Toen ik besefte dat hij me niet naar mijn hostel, maar naar zijn huis reed, verstijfde ik. Ik kon niets meer zeggen. Hij deed de deur achter me op slot en heeft me verkracht. Ik weet nog maar weinig van die uren, maar ik deed alles wat hij zei. Want ik zat vast in dat huis, en je weet niet waartoe iemand in staat is.’

In het Utrechtse café waar Nina* (20) me vertelt wat haar afgelopen zomer in een dorpje in Italië overkwam, zijn we net van plaats gewisseld. ‘Zo zie ik wie er binnenkomt. Ik ben veel alerter geworden.’ Ze is in het zwart gekleed en heeft bruingeverfd haar. Ze komt opgewekt over, maar vertelt hoe misselijk ze zojuist was in de trein. Als ze haar verhaal begint, haalt ze diep adem.

Alleen, ziek en kotsmisselijk

Indringend en openhartig vertelt Nina hoe een avondje stappen met ‘net gemaakte hostelvrienden’ eindigde in die nachtmerrie. Vanaf het moment dat ze alleen in het café overbleef en aan een jongen – die ze meende te kennen – vroeg haar naar het hostel te brengen, totdat ze kon ontsnappen. ‘Ik heb alleen maar gerend, keihard en heel lang. Daarna lag ik een week in bed. Alleen, ziek en kotsmisselijk.’

Ongeveer 15 procent van de vrouwen en 3 procent van de mannen in Nederland zegt ‘tegen de wil vaginaal, oraal of anaal gepenetreerd’ te zijn, zo blijkt uit cijfers van kenniscentrum seksualiteit Rutgers uit 2019. Die cijfers schieten omhoog als ook ongewenst zoenen, aanraken of andere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag worden meegerekend: 53 procent van de vrouwen en 19 procent van de mannen tussen de 18 en 80 jaar. Op 18-jarige leeftijd heeft ongeveer een derde dit al meegemaakt.

Nieuwe wet

Tot nu toe was verkrachting alleen strafbaar als er sprake was van (dreiging met) dwang of geweld. Het is vaak moeilijk te bewijzen, omdat een slachtoffer blauwe plekken moet kunnen laten zien of moet aantonen dat zij of hij  zich verzet heeft. Een nieuwe wet gaat daar mogelijk verandering in brengen.

Volgens het laatste voorstel van de minister wordt de bestaande wet over verkrachting niet aangepast. Wel komt er een nieuw delict bij: seks tegen de wil. Dat betekent dat een seksuele handeling strafbaar wordt als de vermoedelijke pleger zich opdrong terwijl die had kunnen weten dat de seks tegen de wil van de ander was. Volgens een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid kun je daarbij denken aan ‘doorgaan met seksuele handelingen, terwijl de ander duidelijk “nee” zegt. Of duidelijk afhoudend gedrag vertoont, zoals wegduwen. Of als de ander uit angst of paniek bevriest of verstijft en niet meer reageert.’

‘De wet moet erkennen dat seks zonder instemming altijd verkrachting is’

Critici betwijfelen of de nieuwe wet het gewenste effect zal hebben. ‘Het lijkt erop dat de minister alleen een nieuw delict –  seks tegen de wil – met een lagere strafmaat wil creëren’, zegt Martine Goeman van Amnesty International. ‘Het risico is dat verkrachters straks vervolgd kunnen worden voor seks tegen de wil in plaats van verkrachting, en een lagere straf kunnen krijgen.’

Een vergelijkbare situatie deed zich vorig jaar voor in Spanje, waar een rechter een groep jongens in de ‘La Manada’-zaak (de roedel) niet veroordeelde voor groepsverkrachting, maar voor seksueel misbruik. In Spanje ontstond grote verontwaardiging over de lagere straffen, waarna de jongens in hoger beroep alsnog voor verkrachting werden veroordeeld.

Wederzijds goedvinden

Goeman: ‘De nieuwe wet is verwarrend en compliceert de voorlichting aan jongeren. Want wanneer is iets verkrachting en wanneer seks tegen de wil? De wet moet erkennen dat seks tegen de wil altijd verkrachting is.’ Belangrijk, omdat circa 80 procent van de verkrachtingen gebeurt door een bekende, weet Goeman.

Ze pleit voor het schrappen van dwang en geweld uit de wet en het centraal stellen van wederzijds goedvinden, net als in Zweden en Engeland. ‘Niet in de vorm van een getekend contract voordat je het bed in duikt’, zegt Goeman. ‘Wel dat je bij twijfel vraagt of de ander echt wil. Nu wordt alleen het slachtoffer gevraagd hoe die zich heeft verzet. Dan moet de verdachte ook uitleggen hoe die wist dat de ander het ook wilde. Seks met wederzijds goedvinden is ook gewoon leuker natuurlijk.’

Het ministerie van Justitie en Veiligheid laat in een reactie weten die zorgen niet te delen. ‘Seks tegen de wil is een aanvulling op de huidige dwangdelicten en is juist bedoeld om strafrechtelijk te kunnen optreden als er geen sprake is van dwang of geweld.

Nu ligt de lat voor het bewijs bij dwang bij aanranding en verkrachting soms te hoog, zodat aangiftes van onvrijwillige seks niet altijd kunnen worden opgepakt’, aldus de woordvoerder.

Van angst bevriezen

‘Als een verkrachting wettelijk gezien niet meer alleen gewelddadig hoeft te zijn, dan zou dat een erkenning zijn van wat er met slachtoffers is gebeurd, denkt Vera Schuller van het Centrum Seksueel Geweld (CSG), een landelijk netwerk van hulpcentra. ‘Als de gedachte achter de toegevoegde wet is dat seks tegen de wil minder erg of minder schadelijk is, zou de toevoeging naar mijn mening geen verbetering zijn. Integendeel. Veel jonge vrouwen twijfelen over wat ze hebben meegemaakt. Was dit een verkrachting? Ik ben toch meegegaan, vond hem ook leuk, denken ze dan.’ Maar een verkrachting is een ‘allesoverheersende confrontatie met doodsangst’, zegt Schuller. Zo komt 70 procent van de mensen bij ongewenste seks in een freeze terecht: zij bevriezen van angst. ‘De meeste verkrachtingen zijn dan ook niet gewelddadig.’

Ook Nina worstelde daar maanden mee. Eenmaal terug in Nederland stortte ze zich op haar nieuwe studie en het studentenleven. ‘Ik probeerde alles te vergeten, verzon een verhaaltje over die vakantie en relativeerde wat er was gebeurd.’ Ze zweeg uit angst voor de oordelen en reacties. Dat haar ouders haar niet meer het huis uit zouden laten gaan. Dat mensen haar zielig zouden vinden. ‘Ik gaf mezelf ook heel lang de schuld. Ik had niet zo schaars gekleed moeten gaan, of mee moeten gaan, dat soort gedachten. Omdat ik wel vaker lastiggevallen ben, ging ik me zelfs afvragen of het aan mij ligt. Je wordt helemaal gebrainwasht door jezelf.’

Opluchting

Hulp zoeken is dan ook heel belangrijk, zegt Schuller van het CSG. ‘Die loop je mis, als je niet praat. De ervaring is er, daar moet je mee leren leven.’ Het CSG, opgericht in 2012, hamert op de eerste zeven dagen, om sporen veilig te stellen en het risico op ziektes en zwangerschappen te verkleinen. ‘Maar vooral om goed te luisteren naar wat het slachtoffer wil, en de gewenste psychische, juridische, forensische of medische hulp te bieden.’ Van de 3.250 slachtoffers die zich vorig jaar bij het CSG meldden, deed de helft dat binnen zeven dagen.

Lees ook: Waarom instemming bij seks zo belangrijk is Analyse 13 juni 2022

Nina zocht uiteindelijk toch hulp, want het ging helemaal mis. ‘Ik werd op onverwachte momenten misselijk en moest overgeven, thuis, op school. Dan rende ik naar de wc en dacht ik dat iedereen keek en me maar raar vond.’ Inmiddels zijn Nina’s familie, vriendinnen en sommige klasgenoten op de hoogte. ‘Een opluchting, de meeste mensen reageerden fijner dan ik verwachtte.’ Alleen al om af te komen van die schuld en schaamte, is praten zo belangrijk, zegt Nina nu. ‘Maar geef het wel de tijd en bepaal zelf tegen wie je wat vertelt.’

Maar 11 procent van de vrouwen doet aangifte van seksueel geweld

Hulp kan ook de langetermijngevolgen beperken, zegt hulpverlener Ivonne Meeuwsen, die haar eigen praktijk en netwerk van hulpverleners oprichtte. ‘Want die kunnen dramatisch en langdurig zijn. Lichamelijk, mentaal, op werk, in relaties. Je raakt vertrouwen kwijt, in de mensheid en jezelf. Daarom zie je ook veel afgebroken opleidingen, een vlucht in drugs en alcohol, suïcidale gedachten. En stress, die de kans op bijvoorbeeld diabetes en hart- en vaatziektes weer vergroot.’

Geen diagnose

Meeuwsen weet het, want ze werd zelf als kind zeven jaar lang misbruikt door een huisvriend. Een man die gehaaid een plek veroverde in het gezin om haar ‘te helpen met huiswerk’ en haar wijsmaakte dat de seksuele handelingen oké waren. ‘Als je langdurig bent misbruikt als kind leer je geen nee zeggen’, zegt Meeuwsen. ‘Je leert juist dat je geen recht hebt om over je eigen lichaam te beschikken. Dat maakt je kwetsbaar.’ Iemand die ooit verkracht is, maar nooit hulp heeft gekregen, loopt dan ook een groter risico later opnieuw misbruikt te worden. Vermoedelijk omdat dan die bekende bevriezingsreactie sneller opduikt.

Seksueel misbruik is geen diagnose en wordt niet geregistreerd, zegt Meeuwsen. Veel misbruik komt niet, of pas jaren later, naar buiten, vertelt ze. ‘Ik zie cliënten die pas op hun zeventigste voor het eerst vertellen over wat hun is aangedaan.’

Aangiftes

Uit cijfers van Rutgers blijkt dat iets meer dan een op de drie mannen en een op de vier vrouwen die seksueel geweld hebben meegemaakt, dit nooit aan iemand hebben verteld. Daarnaast doet maar 11 procent van de vrouwen aangifte van seksueel geweld. Bij mannen is dat 4 procent. Of de nieuwe wet slachtoffers zal aansporen om sneller te praten, is de vraag. Nina denkt van wel. ‘Als de overheid erkent dat onvrijwillige seks strafbaar is, zal de maatschappij dit ook gaan aannemen. Daardoor zal de stap tot aangifte minder groot zijn.’

De norm verschuift, denkt ook zedenadvocaat Margreet de Boer, oud-directeur van het Clara Wichmann Instituut, expertisecentrum vrouw en recht, en aangesloten bij LANGZS, het Landelijk Advocatennetwerk Gewelds- en Zedenslachtoffers. ‘Er is niet langer de discussie of dwang of geweld is gebruikt, als iemand door de bevriezingsreactie of door alcoholgebruik niet goed kon reageren, en dat is goed. Mannen, of vrouwen, moeten nu nog beter gaan opletten, want met een “ik dacht dat het wel oké was”, kom je niet meer weg.’

70 procent van de slachtoffers bevriest van angst bij ongewenste seks

Voor veel slachtoffers is dat van groot belang, aldus De Boer, die naast haar werk als advocaat voor GroenLinks in de Eerste Kamer zit. ‘Want afgezien van of je het bewezen krijgt of niet – slachtoffers snappen wel dat dat niet makkelijk is – is het heel naar te horen dat geweldloze, maar ongewenste seksuele handelingen niet strafbaar zijn.’

Preventie

Willy van Berlo van Rutgers heeft nog twijfels bij de nieuwe wet. ‘Er bestaan nog steeds zoveel mythes over seks: dat je niet echt verkracht bent als je je niet verzet hebt. Dat iemand recht zou hebben op seks.’ Ze vindt toestemming een belangrijk begrip, net als vrijwilligheid en gelijkwaardigheid. Maar het is ook lastig. ‘Want waarmee stem je in? Kan je nog terug als je eenmaal “ja” hebt gezegd? En wat als je wel “ja” zegt tegen de ene seksuele handeling maar niet tegen de andere?’

Van Berlo pleit vooral voor veel meer aandacht voor preventie. ‘Een vijfde van de jonge mannen onder de 30 vindt dat je geen seks meer mag weigeren als je eenmaal toestemming hebt gegeven. En bijna een zesde vindt dat een vrouw in sexy kleding er zelf om vraagt aangerand of verkracht te worden.’

Bewijsvoering

Nog geen 40 procent van de verkrachtingsmeldingen leidde bij de politie vorig jaar tot een aangifte. Van de zaken die bij het OM terechtkwamen, werd uiteindelijk 58 procent geseponeerd, zo blijkt uit cijfers die dagblad AD onlangs opvroeg bij politie, justitie en rechtbanken.

De nieuwe wet zal de bewijsvoering niet makkelijker maken. De Boer: ‘Nog steeds moet het OM bewijzen dat de seksuele handeling zonder toestemming was. En dat is maar goed ook. Het is niet wenselijk dat iemand op een enkele beschuldiging de rest van zijn of haar leven een zedendelinquent wordt genoemd.’

Ook Nina doet geen aangifte, zegt ze. ‘Ik heb geen bewijs. Al voel ik mij wel erg schuldig tegenover andere vrouwen die hij misschien hetzelfde aandoet.’

*Nina is een gefingeerde naam. Naam en achternaam zijn bij de redactie bekend.