Zijn zes jaar durende gevangenschap op het eiland Manus was ‘een ervaring’, zegt de Iraans-Koerdische schrijver en mensenrechtenactivist Behrouz Boochani (39) droogjes. ‘Daarvoor had ik een leven, en nu is er ook een leven erna.’ Hij wil maar zeggen: zijn publieke bekendheid mag dan onlosmakelijk verbonden zijn met zijn gevangenschap in het Australische asielsysteem, hij is meer dan dat. Maar de ervaring past wel naadloos in zijn werk, dat vooral om het bestrijden van kolonialisme gaat. Zo ook zijn nieuwste boek: Freedom, only freedom. Boochani: ‘Ik schrijf voor verandering.’  

Boochani praat langzaam en kiest zijn woorden zorgvuldig, terwijl hij zijn ervaringen als vluchteling en Koerd uit Iran, en de vele kanten van zijn identiteit, aaneenrijgt tot een ketting die de hele wereld omsluit.  

Freedom, only freedom

Uitklappen

Door Behrouz Boochani, vertaling en redactie door Omid Tofighian en Moones Mansoubi, Bloomsbury, 336 p., € 31,99

We praten ter gelegenheid van zijn nieuwe boek, dat eind vorig jaar in het Engels uitkwam, en de tour met lezingen, interviews en debatten dit voorjaar in Europa. Het gesprek zou plaatsvinden in Amsterdam aan het begin van die tour, maar we praten via Zoom omdat er iets misging met zijn visum. ‘Het raakte beschadigd in de wasmachine’, geeft hij toe. ‘Toen moest ik een nieuwe aanvragen.’ Een Schengen-visum, maar ook een nieuw document van de Nieuw-Zeelandse autoriteiten, omdat hij weliswaar een permanente verblijfsvergunning heeft maar (nog) niet de Nieuw-Zeelandse nationaliteit. Hij komt iets later naar Europa, en blijft wat langer.  

Asielprocedure uitbesteden 

Vanwege het harde asielbeleid is Europa volgens Boochani onlosmakelijk verbonden met Australië, het land dat de volledige asielprocedure in ruil voor een smak geld uitbesteedde aan Papoea-Nieuw-Guinea. Vervolgens werden vluchtelingen voor onbepaalde tijd opgesloten in een verschrikkelijk kamp op het eiland Manus. Zelf zat hij daar maar liefst zes jaar gevangen. Zijn eerste boek, Alleen de bergen zijn mijn vrienden, schreef hij eerst clandestien en daarna openlijk op een mobiele telefoon, in fragmenten die hij naar de buitenwereld zond. Het werd een internationale bestseller.  

In het boek beschrijft hij het kamp als een regelrechte hel. De fysieke ontberingen met te weinig eten, slechte gezondheidszorg, belabberde accommodatie in verzengende hitte en de vaak wrede bewakers, waren al ondraaglijk. Laat staan in combinatie met de psychische marteling van volstrekte uitzichtloosheid: niemand wist wanneer of hoe er een einde aan de gevangenschap zou komen, maar Australië bleef voor alle gevangenen hoe dan ook onbereikbaar. Asiel op Papoea-Nieuw-Guinea, herhuisvesting in een ‘derde land’, of terug naar het land dat je ontvluchtte: dat waren de opties. Sommige vluchtelingen overleefden Manus niet.  

Zijn boek waarschuwt. Maar inmiddels willen het Verenigd Koninkrijk, Denemarken en Nederland asielzoekers toch uitbesteden aan Rwanda 

Het las als een waarschuwing tegen het ‘outsourcen’ van de asielprocedure. Ondertussen echter wil het Verenigd Koninkrijk de asielprocedure uitbesteden aan Rwanda, is Denemarken er ook mee bezig en heeft de Nederlandse Tweede Kamer begin dit jaar een motie aangenomen waarin werd opgeroepen samenwerking met Denemarken te onderzoeken. Het verbaast Boochani niet: ‘Toen ik nog op Manus zat, kwam er al een Deense delegatie naar Nauru (waar ook zo’n kamp was, red.) om te kijken hoe het werkte, en de Australische premier van destijds, Tony Abbott, ging naar Londen om het systeem uit te leggen. Er is Australië veel aan gelegen het systeem neer te zetten als een prestatie. Ik noem het het exporteren van geweld.’ 

Lees ook: Lees ook dit interview met Boochani uit 2019: ‘Ik ben auteur van een bestseller. En een gevangene’ 28 mei 2019

Geen namen maar nummers

Volgens Boochani past het systeem feilloos in het kolonialisme waar Australië op is gebouwd – kolonialisme dat op zijn beurt weer een exportproduct is van Europa. Oorspronkelijke bewoners van gekoloniseerde landen nemen een nadrukkelijke plaats in in Freedom, only freedom. Het voorwoord is geschreven door de Aboriginal-schrijfster Tara June Winch, en ook de getalsmatig kleine bevolking van Manus wordt genoemd. Boochani schrijft dat hun geweld wordt aangedaan doordat Australië een arm land als Papoea-Nieuw-Guinea welbeschouwd koloniseert en er duizenden vluchtelingen opsluit, zonder op welke manier dan ook rekening te houden met de oorspronkelijke bewoners. 

Boochani noemt zijn twee boeken samen een ‘tweeling’. Ze gaan beide over zijn gevangenschap op Manus vanaf 2013. Het recente boek neemt ook zijn eerste jaar in vrijheid in Nieuw-Zeeland mee, waar hij in 2019 asiel kreeg. Het bestaat uit tien delen die elkaar chronologisch opvolgen, de meeste zijn in gevangenschap op Manus geschreven.

In elk deel wordt de politieke context van de betreffende periode geschetst, gevolgd door parels van teksten waarin hij medegevangenen beschrijft en ze hun identiteit teruggeeft (in het kamp worden geen namen maar nummers gebruikt), essays en achtergrondstukken. In elk deel is er ook een gastschrijver die een licht laat schijnen op onder andere Boochani’s schrijverschap, op kolonialisme, activisme, onderdrukking. Het zijn allemaal mensen die op de een of andere manier betrokken zijn geweest bij het publiceren, vertalen en verspreiden van Boochani’s werk toen hij nog gevangenzat, of daarna. Boochani: ‘De gastauteurs reflecteren op mij als “subject”, als onderwerp, want dat levert interessante gezichtspunten op. Het is ook een erkenning van de waarde die de samenwerking met hen voor mijn en ons werk heeft.’ 

Journalistiek of kunst

Hij schrijft dat de journalistiek, het vak dat hij meenam uit zijn Koerdische geboortegrond in Iran en dat de reden was dat hij moest vluchten, voor hem niet meer voldeed. Hij moest op zoek naar andere vormen om zijn boodschap over te brengen: literatuur, cinema, theater, samenwerkingen met anderen. Hoe verhoudt zijn journalistiek zich tot zijn kunst? Boochani: ‘Voor journalistiek gebruik ik een simpele taal, zelfs als ik ingewikkelde concepten wil uitleggen.

Ik hou daarvan, maar als schrijver wil ik ook mijn eigen taal creëren. Met journalistiek kan ik mensen bewust maken van het bestaan van het systeem, maar ze niet laten begrijpen, niet laten bevatten wat de ziel ervan is, en hoe wreed het is. Hoe het is om erin te leven. Daarvoor is literatuur nodig, theater, film.’  

‘Koerd zijn in deze wereld is moeilijk, maar maakt ook trots. Onze geschiedenis ademt verzet. Dat zie je in onze literatuur, kunst, film en volkscultuur’ 

Kunst is ook blijvender en vult ook in die zin de vluchtigere journalistiek aan. In het boek schrijft hij een paar keer dat het belangrijk is het systeem in al zijn wreedheid bloot te leggen zodat het bestaan ervan nooit ontkend kan worden. Hij schrijft en creëert om te documenteren? Boochani: ‘Het vastleggen is belangrijk, maar ik schrijf niet voor de geschiedenis. Mijn werk draait om het bewerkstelligen van verandering.’ 

Dominantie en onderdrukking

Een van de ingewikkelde concepten waar hij het over heeft, is het ‘kyriarchische systeem’ dat ten grondslag ligt aan het Australische asielsysteem. De term komt uit het feminisme en beschrijft verschillende lagen van dominantie en onderdrukking die elkaar versterken. In het kamp op Manus kwam dit tot uitdrukking in het systematisch tegen elkaar uitspelen van de gevangenen, door de bewakers. Maar op een hoger niveau gaat het over kolonialisme, racisme, patriarchaat, om er een paar te noemen. Het is nogal wat om daar de strijd mee aan te gaan, en dan gebeurt er ook nog eens het tegenovergestelde van wat hij beoogt. Zoals in Europa, waar de wind steeds harder van rechts waait en regeringen voortborduren op het koloniale verleden met vluchtelingenbeleid dat duizenden levens kost aan de grenzen van het continent.    

Frustrerend? ‘We kunnen de wereld niet veranderen’, zegt Boochani, ‘maar wel iets ervan. Het is onze plicht om het systeem bloot te leggen zodat meer mensen het begrijpen. Dat is wat je ziet in mijn werk: een diep verlangen impact te hebben op de politieke cultuur, verandering teweegbrengen. Activisme.’ 

‘Verzetskennis’

Boochani werd geboren en groeide op in de provincie Ilam in Iraans-Koerdistan. Hij studeerde politicologie en internationale betrekkingen in Teheran, en ging aan de slag als journalist. Hij schreef over politiek, maar ook over mensenrechten en over Koerdische taal en cultuur in het bijzonder. Toen collega’s van hem werden opgepakt vanwege de altijd voortdurende onderdrukking van de Koerdische cultuur en politiek in Iran, dook hij onder, om een paar maanden later als vluchteling koers te zetten richting Zuidoost-Azië. Vanuit Indonesië probeerde hij illegaal per boot de oversteek naar Australië te maken. Die poging eindigde op Manus, tot hij in 2019 door Nieuw-Zeeland werd opgenomen. 

‘Ik schrijf niet voor de geschiedenis. Mijn werk draait om het bewerkstelligen van verandering’ 

Boochani verwijst naar een concept dat belangrijk is in zijn werk: resistance knowledge, oftewel ‘verzetskennis’. Boochani: ‘Ik zie de strijd die ik nu voer zeker als onderdeel van de strijd in Koerdistan. Waar ik ook ga, wat ik ook doe, mijn werk is altijd ook een representatie van Koerdistan.’  

‘De strijd van de Koerden zit in mij en neem ik altijd met me mee’, zegt hij. ‘Het is moeilijk Koerd te zijn in deze wereld, maar ook een bron van trots. De Koerden hebben een lange geschiedenis van verzet, en dat verzet heeft een cultuur gecreëerd en concepten en waarden die je terugziet in literatuur, kunst, film en in volkscultuur. Alle Koerden zijn beïnvloed door die “verzetskennis”, het wordt deel van de collectieve mentaliteit.’ 

Vrouw, Leven, Vrijheid

En dat is precies de kennis, zegt hij, die nodig is om het kyriarchische systeem te breken. Vandaar dat het van belang is allianties aan te gaan met andere volken en groepen die zuchten onder dat systeem en hun eigen verzetskennis hebben opgebouwd of aan het opbouwen zijn. Ziedaar: de oorspronkelijke bewoners van Australië en Nieuw-Zeeland, maar ook die van Manus.  

Het is de reden dat in Freedom, only freedom ook plaats is gemaakt voor de gevangen vluchtelingen op Manus die behoorden tot de lhbti-gemeenschap. Boochani: ‘Zij leden onder dezelfde wreedheid als wij, maar zij leden erger door hun lhbti-identiteit, die ze mikpunt maakte van zowel medegevangenen als bewakers. Die verschillende vormen van onderdrukking moeten we zien.’ 

Ondertussen woedt in zijn geboorteland een revolutie, op gang gebracht door de Koerdische gemeenschap in Iran: het was de moord op de Koerdische Jina (Mahsa) Amini door het regime in september vorig jaar die antiregeringsprotesten op gang bracht die al snel het hele land overspoelden. De protesten en het verzet gaan nog altijd door, geïnspireerd door, zo zegt Boochani, een narratief dat voortkomt uit die Koerdische verzetskennis. Hij heeft het over de slogan Jin, Jiyan, Azadi (Vrouw, Leven, Vrijheid), die de strijd tegen het patriarchaat en voor het leven samenvat en richting geeft aan de revolutie. Boochani: ‘Ik zie die kennis als een gift van de Koerden aan het Midden-Oosten.’ 

Heeft hij, nu hij een leven ná Manus heeft opgebouwd, weer veel contact met zijn familie in Koerdistan, daar waar zijn voormalige leven ligt? ‘Sinds de protesten steeds minder’, zegt hij. ‘Het internet is daar slecht. En in contact zijn met mij, kan potentieel gevaarlijk voor ze zijn.’