De 13-jarige Gumato slentert in haar lange, fladderende jurk tussen de koepelvormige hutten van acaciawortels, bedekt met grasmatten, kleurrijke doeken en kamelenhuiden in haar dorp Maikona in de regio Marsabit in het noordoosten van Kenia. De hete woestijnwind blaast door haar haar, terwijl verderop een lange sliert van zeker vijftig kamelen passeert.
Gumato is van de Gabra, een nomadische stam die in een droge, woestijnachtige regio van Kenia woont en vooral leeft van de handel in kamelen, geiten en schapen. Tot halverwege maart van dit jaar trok de tiener nog iedere doordeweekse ochtend haar roze blouse en donkerblauwe rok aan om naar school te gaan. ‘Ik had het er naar mijn zin en droomde ervan om scheikundelerares te worden’, vertelt het meisje. Haar droom lijkt nu verder weg dan ooit. Drie dagen nadat de eerste coronabesmetting half maart in Kenia werd vastgesteld, besloot de regering om alle scholen te sluiten.
Enkele weken later lieten de ouders van Gumato hun dochter besnijden. Hoewel dit in Kenia sinds 2011 is verboden, is het bij verschillende stammen in het Oost-Afrikaanse land nog een veelvoorkomende traditie.
‘Wij zijn blij met deze schoolsluiting’, vertelt Gumato’s moeder (48) nadat ze haar dochter naar buiten heeft gestuurd om hout te halen. ‘Schoolvakanties zijn eigenlijk iets te kort voor meisjes om te herstellen’, legt de moeder uit terwijl ze op de aardegrond van haar koepelvormige hut gaat zitten.
Het is voor haar volkomen vanzelfsprekend dat ze deze ingreep heeft laten doen bij haar dochter omdat Gabra-mannen nog altijd alleen met besneden meisjes willen trouwen. ‘Ik wilde het beste voor haar’, voegt ze eraan toe.
Voor Gumato was het een traumatische ervaring. Nadat we haar moeder hebben gevraagd om ons even alleen te laten vertelt ze hoe ondraaglijk de pijn was. ‘Maar ik gaf geen kik omdat de vrouwen me zeiden dat als ik zou gillen of schreeuwen ik een zwakkeling zou zijn waar niemand mee zou willen trouwen.’
Dit soort reportages direct in je inbox? Meld je aan voor de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
Gumato maakt zich ernstige zorgen over de toekomst. ‘Zodra een meisje is besneden gelooft men in mijn gemeenschap dat ze klaar is om te trouwen. Mijn familie is erg arm’, voegt ze eraan toe. ‘We hebben maar vijf schapen, zeven geiten en geen enkele kameel. Ook heeft mijn vader door corona geen werk meer’, vertelt de tiener, die bang is dat haar ouders haar daarom binnenkort zullen uithuwelijken in ruil voor een bruidsschat van drie kamelen.
Veiligheidsnet
Scholen fungeerden vóór de coronacrisis als een belangrijk veiligheidsnet, vertelt Talaso Gababa, die gemeenschapstrainer is voor de Afrikaanse gezondheidsorganisatie Amref Health Africa en zelf ook afkomstig is van de Gabra-stam. ‘Leraren onderwezen kinderen over de gevaren van meisjesbesnijdenis. En bleef een meisje weg van school, dan meldden vriendinnetjes of klasgenootjes dat aan de docent die de zaak uitzocht en bij een besnijdenis de ouders bij de politie aangaf. Dit weerhield veel ouders ervan om hun dochters te laten besnijden’, vertelt de 26-jarige gemeenschapstrainer. Gababa pleitte er daarom vorig jaar nog voor om de schoolvakanties in deze regio’s te verkorten, niet wetende wat voor catastrofe er nog aan zat te komen.
‘Niet alleen de docenten maar ook ontwikkelingsorganisaties die zich inzetten voor het stoppen van meisjesbesnijdenis zijn vanwege corona vertrokken’, stelt de vrouwenvoorvechtster. ‘Ouders in deze regio vertellen hun kinderen dat scholen nooit meer volledig open zullen gaan omdat corona zal blijven. Ouders zien het als tijdverspilling om deze meisjes thuis te laten zitten. Sommige meisjes zijn bovendien voor hun geboorte al aan mannen toegewezen.’
Wereldwijd lopen dit jaar 4,1 miljoen meisjes het risico om besneden te worden
Hoewel de scholen in Kenia sinds oktober weer gedeeltelijk open zijn – waarbij als eerste de examenklassen naar school zijn teruggekeerd – zit het gros van de scholieren nog altijd thuis. Door de sluiting van inmiddels meer dan acht maanden is het aantal besnijdenissen en kindhuwelijken sterk toegenomen. Veel meisjes gaan bovendien vanwege genitale verminking of zwangerschap niet meer terug naar school. Zo meldde het grootste Keniaanse dagblad The Daily Nation in oktober dat duizenden van de examenleerlingen in de Keniaanse kustregio niet naar school zijn teruggekeerd.
In zes landen in Afrika zijn de scholen nog altijd volledig gesloten en zitten in totaal nog meer dan 22,6 miljoen meisjes thuis, blijkt uit de Wereldwijde Schoolsluitingsmonitor van UNESCO. Velen van hen hebben geen toegang tot radio, televisie, computers en internet, waardoor ze niet op afstand kunnen leren. In twintig andere landen in Afrika, waaronder Kenia, zijn de scholen slechts gedeeltelijk geopend.
Onlangs waarschuwde een groep van 275 voormalige wereldleiders, topeconomen en onderwijsexperts de wereld voor het dreigende risico op een ‘Covid-generatie’ van miljoenen kinderen die door de schoolsluiting geen goede opleiding zullen kunnen volgen. De voormalige leiders maken zich vooral zorgen over het lot van zo’n 30 miljoen kinderen die volgens UNESCO nooit meer naar school zullen terugkeren.
Tijdens de zwaarste fase van de lockdown in Afrika zaten meer dan 120 miljoen meisjes thuis, waar ze extra kwetsbaar waren voor huiselijk geweld en seksueel misbruik, aldus een gezamenlijk rapport uit juni van Plan International en het African Child Policy Forum. Hoewel er nog geen recente cijfers beschikbaar zijn over toenames van mishandelingen of verkrachtingen, is het aantal telefoontjes naar hulplijnen volgens hetzelfde rapport in tal van Afrikaanse landen gestegen. Zo meldde een nationale hulplijn in Kenia een meer dan vertienvoudiging van het aantal telefoontjes, van 86 in februari tot 1.108 in juni. Veel meldingen gingen om seksueel misbruik of genitale verminking.
Stamoudsten
Tijdens deze pandemie zijn deze hulplijnen dikwijls nog de enige plek waar slachtoffers hun verhaal kunnen doen, aangezien veel opvangtehuizen voor slachtoffers van gendergerelateerd geweld zijn gesloten of geen nieuwe meisjes mogen opvangen omdat er niet genoeg plek is om voldoende afstand te houden. Zo ook het Grace Nanana Opvangcentrum in Kajiado, een regio in het zuiden van Kenia die wordt bevolkt door de Masai-stam en een andere ‘besnijdenis hotspot’ is. ‘Ik heb 28 van onze 52 meisjes naar huis moeten sturen’, vertelt oprichtster Priscilla Nangurai, die eraan toevoegt dat de familie van twee naar huis gestuurde meisjes hen alsnog dreigen te besnijden. Ze heeft contact opgenomen met de lokale stamoudsten, die hebben beloofd om de genitale verminking tegen te houden.
Genitale verminking bij meisjes komt momenteel in nog zeker 29 Afrikaanse landen voor. Wereldwijd lopen alleen dit jaar al 4,1 miljoen meisjes het risico om besneden te worden en worden 33 duizend meisjes dagelijks uitgehuwelijkt. Het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties (UNFPA) berekende in samenwerking met onderzoekers van de Johns Hopkins Universiteit in de VS en de Victoria Universiteit in Australië dat door de coronacrisis in het komende decennium mogelijk 13 miljoen extra meisjes tot kindhuwelijken zullen worden gedwongen, en mogelijk twee miljoen extra meisjes genitaal zullen worden verminkt, boven op de eerder verwachte cijfers.
Volgens UNESCO zullen 30 miljoen kinderen na Covid nooit meer naar school terugkeren
‘Deze pandemie heeft mijn leven verwoest’, vertelt de 15-jarige Sarah, die in het eerste jaar van haar middelbare school zat toen de pandemie uitbrak. De Keniaanse tiener woont met haar ouders en twee jongere zusjes in een krap, golfplaten kamertje in Kibera, de grootste sloppenwijk van Oost-Afrika. Haar vader werkte eerder als metselaar en haar moeder verdiende wat geld met het wassen van kleding. Door de crisis is er echter nauwelijks nog werk en heeft het gezin amper te eten. ‘Eerder kreeg ik op school lunch en thuis nog een maaltijd. Nu eet ik regelmatig de hele dag niets.’
Toegang tot online onderwijs heeft Sarah – net als het gros van de scholieren in Sub-Sahara Afrika – niet. Op straat ontmoette ze meisjes die haar beloofden dat ze aan geld konden komen voor eten, kleding en maandverband. Dit laatste kreeg Sarah eerder op school. ‘Toen ik hun vertelde dat ik erge honger had, lieten ze me bij een jongen achter die me zou helpen. De jongen bood aan om friet voor me te kopen maar wilde in ruil seks.’ Terwijl Sarah probeerde weg te komen, duwde de 16-jarige jongen haar een kamer binnen en misbruikte haar. ‘Ik probeerde de jongen van me af te duwen en schreeuwde om hulp, maar niemand hoorde me’, vertelt het meisje terwijl haar ogen zich vullen met tranen. Toen ze de daaropvolgende maand niet ongesteld werd, besefte ze dat ze zwanger was. ‘Ik schaamde me verschrikkelijk en wenste dat ik dood was.’
Zodra haar moeder erachter kwam dat ze zwanger was, zocht die de jongen op. Die bekende volgens de moeder de verkrachting, maar ontvluchtte met zijn ouders de hoofdstad toen Sarahs moeder hem bij de politie wilde aangeven. Nadat Sarahs vader geen werk meer had, raakte hij aan de drank. Hij was woedend toen hij over de zwangerschap hoorde. ‘Hij sloeg me in elkaar en onlangs kwam hij thuis met een machete en dreigde mij en mijn moeder te vermoorden’, vertelt Sarah, die met haar moeder en zusjes vluchtte en zeker drie weken in een marktstalletje sliep.
Geen sanitaire voorzieningen
Net als veel andere Afrikaanse overheden worstelt de Keniaanse regering ondertussen met het verder openen van de scholen. Volgens een rapport van de WHO en UNICEF heeft slechts 44 procent van alle scholen in Sub-Sahara Afrika stromend water en 47 procent sanitaire voorzieningen. Voldoende afstand houden is een ander probleem, aangezien de meeste scholen normaliter overvol zijn met dikwijls meer dan zestig leerlingen in één lokaal.
‘Niemand weet wanneer we terug naar school kunnen’, vertelt de 17-jarige Halima Alinoor op haar meisjesinternaat. De tiener is van de Borana-stam, waar meisjesbesnijdenis en kindhuwelijken ook nog steeds veelvoorkomende tradities zijn.
Halima wil journalist worden om zo ‘de stem te worden van mensen die niet voor zichzelf kunnen opkomen’. ‘Maar deze schoolsluiting is waanzinnig ontmoedigend’, voegt ze eraan toe terwijl ze naar de schoolboeken in haar schoot kijkt. ‘Onlangs zat ik onder een boom te studeren toen een buurman langsliep en zei dat ik moest stoppen met mijn tijd te verspillen. “Verbrand toch die boeken. Je zal nooit meer naar school terugkeren”, zei hij. Ik ben blij dat de examenleerlingen weer naar school zijn en kijk ernaar uit om ook zelf terug te keren. Deze schoolsluiting werpt ons namelijk decennia terug in de tijd’, zegt het tienermeisje. ‘De meeste mensen binnen mijn gemeenschap geloven nog altijd dat meisjes niet op school horen maar zijn voorbestemd om thuis te blijven om voor de kinderen te zorgen. Met deze schoolsluiting wordt dit idee alleen maar weer sterker.’
De namen Gumato en Sarah zijn gefingeerd.
