Jeddah, Saudi-Arabië – De vrouwen van basketbalclub Jeddah United bereiden zich voor op de vier laatste competitiewedstrijden. Op het trainingscomplex in de havenstad Jeddah oefenen ze vanavond op de aanval. Een van de vrouwen, met het haar in een paardenstaart, slalomt soepel door de verdediging. Met een draai om haar as omzeilt ze het blok van de tegenstander en scoort. Een andere speelster oefent afstandsschoten.
De vrouwen zijn gekleed in hun rood-witte clubtenue. Sommige dragen een hoofddoek, andere hebben hun haar niet bedekt. Sinds 2019 is een hoofddoek niet meer verplicht in Saudi-Arabië. Het voorheen streng-islamitische land is de afgelopen jaren in hoog tempo gemoderniseerd. Behalve kledingvoorschriften is ook de wet veranderd. Niet langer zijn vrouwen verplicht om voor vrijwel alles wat ze doen toestemming te vragen aan een mannelijk familielid.
Serieuze veranderingen
‘Het is fantastisch om geen tweederangsburger meer te zijn’, zegt Lina al Maeena (50), voorzitter van Jeddah United. Staand langs de zijlijn vertelt ze, gekleed in een zwart gewaad en hoofddoek, dat een droom is uitgekomen. Tientallen jaren strijdt ze al voor vrouwenemancipatie. ‘Vaak kreeg ik te horen dat de hervormingen eraan kwamen. Maar vervolgens verzetten radicale geestelijken zich en ging het niet door. Je wilt niet weten hoe gelukkig ik ben dat er nu eindelijk serieuze veranderingen zijn.’
‘Saudi-Arabië verandert langzaam maar zeker in een normaal land’
Al Maeena is een van de bekendste voorvechters van vrouwensport in Saudi-Arabië. Toen ze Jeddah United in 2006 oprichtte was sport voor vrouwen officieel nog verboden. ‘Maar door de club te registreren als bedrijf konden we de regels omzeilen.’ Trainen moest achter gesloten deuren, zodat mannen de sportende vrouwen niet konden zien. Inmiddels is alles anders. Bij wedstrijden van Jeddah United zitten tussen de vrouwen nu ook mannen op de tribune.
De vrouwenafdeling van Jeddah United groeit snel en heeft meer dan vijfhonderd leden. Sinds twee jaar speelt de club competitiewedstrijden. Na de trainingen blijven speelsters vaak hangen op de club, om koffie te drinken met vrienden en vriendinnen. ‘Saudi-Arabië verandert langzaam maar zeker in een normaal land’, zegt Al Maeena. ‘Er zijn nog stappen te zetten, maar ik had niet durven hopen dat het zo snel zou gaan.’
Vierhonderd rivalen in het Ritzhotel
Saudi-Arabië wil af van de strenge islam. Onder leiding van kroonprins Mohammad bin Salman, vaak kortweg MBS genoemd, is de steenrijke oliestaat ingrijpend veranderd. Bioscopen en muziekconcerten, decennialang verboden, zijn weer toegestaan. Vrouwen hebben meer rechten gekregen. Naast sporten in het openbaar, mogen ze nu ook autorijden en zonder toestemming van vader, broer of zoon in het buitenland op vakantie. In de Global Gender Gap Index van het World Economic Forum staat Saudi-Arabië niet langer bij de tien slechtst presterende landen. Desondanks zijn vrouwen nog steeds flink achtergesteld, zoals ook Amnesty International benadrukt in het rapport ‘Manifesto for repression’, dat eerder dit jaar verscheen.
De hervormingen hebben weinig te maken met democratie of de rechtsstaat
Zo hebben vrouwen nog steeds de goedkeuring van een mannelijke voogd nodig om te trouwen, al hebben sommige vrouwen het besluit van hun voogd met succes bij de rechter aangevochten. Hoewel verschillende vrouwen naar hoge posities zijn opgeklommen, zijn alle belangrijke kabinetsleden en adviseurs van de kroonprins man. Ook de heerser van het koninkrijk moet volgens de wet een mannelijk lid van de koninklijke familie zijn.
Officieel is koning Salman, de vader van de kroonprins, de leider van Saudi-Arabië. Maar doordat hij oud en dementerend is, heeft zijn 38-jarige zoon de macht in handen. Zeker sinds die in 2017 zo’n vierhonderd rivalen, onder wie veel leden van de koninklijke familie, liet opsluiten in het luxe Ritz Carltonhotel in Riyad. Sommigen werden mishandeld. Pas nadat de arrestanten beloofden zich neer te leggen bij de alleenheerschappij van de kroonprins, kwamen ze op vrije voeten. En naar verluidt kreeg zelfs zijn eigen moeder een spreekverbod.
Zo loopt iedereen die openlijk kritiek levert op de kroonprins, gevaar. Of het nu radicale geestelijken zijn, of seculiere activisten die vinden dat de hervormingen niet snel genoeg gaan.
Angstcultuur
Talloze radicale predikers, zoals Mohamad al Arefe, hebben huisarrest en een spreekverbod. Hun twitteraccounts, met vaak miljoenen volgers in binnen- en buitenland, zijn uit de lucht gehaald. Ook seculiere critici zoals Aziza al Yousef, die streed voor de volledige emancipatie van vrouwen, zijn tot zwijgen gebracht. Na bijna een jaar gevangenis, heeft ze nu huisarrest en een spreekverbod.
‘De kroonprins heeft een angstcultuur gecreëerd’, zegt een Saudische journalist, die zijn naam liever niet gepubliceerd ziet. ‘Onder de vorige koning was er nog een soort democratische controle, nu worden we geleid door een wrede despoot die smijt met geld.’ Eind 2015 waren er lokale verkiezingen, maar die bestaan niet meer sinds MBS aan de macht is.
Lees de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
In zijn kantoor in Jeddah vertelt de journalist over zijn collega en vriend Jamal Khashoggi, die volgens Amerikaans onderzoek in opdracht van de kroonprins onder gruwelijke omstandigheden werd vermoord in het Saudische consulaat in Turkije. ‘Het enige waar Khashoggi voor ijverde was vrijheid van meningsuiting. Met de moord wilde de kroonprins duidelijk maken dat hij activisme, uit welke hoek dan ook, niet tolereert.’ De journalist waarschuwt dat de kroonprins zo nodig opnieuw lastige opposanten uit de weg zal laten ruimen. Eind februari werden nog zeven Saudi’s geëxecuteerd, waarmee de teller dit jaar al op 34 staat. Vorig jaar waren er 172 executies. Wat de terechtgestelden precies misdaan hebben, wordt zelden bekendgemaakt. Processen vinden plaats achter gesloten deuren.
Westerse influencers
Westerse landen leverden felle kritiek na de moord op Khashoggi. Maar inmiddels zijn de protesten verstomd. Om de publieke opinie te beïnvloeden nodigt de kroonprins westerse influencers uit, die hij op zijn kosten onderbrengt in luxe hotels. Vervolgens publiceren ze juichende filmpjes op sociale media. Onder meer de Amerikaanse Carla DiBello, columnist van Harper’s Bazaar Arabia, ontvangt volgens de journalist miljoenen van de kroonprins. Ook voetballer Lionel Messi krijgt geld om reclame te maken voor Saudi-Arabië. ‘Onbegrijpelijk hoe dit soort types zich laat gebruiken als propagandamachine van een moordenaar.’
In de Arabische versie van Disneyland is het tot diep in de nacht feest
De hervormingen zijn vastgelegd in het Vision 2030-programma. Daarin benadrukt de kroonprins dat ingrijpende modernisering noodzakelijk is om ook in de toekomst welvarend te zijn. Hij beseft als geen ander dat de olie- en gasvoorraden op termijn op zullen raken. Modernisering van de samenleving is nodig om economisch sterk en divers te worden. Leiders die alleen bezig zijn met de islam realiseren volgens de kroonprins geen economische groei. De hervormingen hebben dus weinig te maken met democratie of de rechtsstaat.
Ook de toegenomen rechten van vrouwen zijn in die context te plaatsen. Werkende vrouwen leveren een bijdrage aan economische groei en maken het land minder afhankelijk van de miljoenen arbeidsmigranten uit met name India en Pakistan. De arbeidsparticipatie van vrouwen steeg in een paar jaar tot de huidige 35 procent. Overal in Saudi-Arabië zie je nu in winkels en kantoren vrouwen aan het werk.
Klimaatneutrale stad
In de regio Neom, in het uiterste noordwesten aan de kust van de Rode Zee, bouwt Saudi-Arabië de futuristische klimaatneutrale stad The Line. Wetenschappers uit de hele wereld gaan daar samen met lokale experts high-tech oplossingen ontwikkelen voor onder meer klimaatverandering en milieuvervuiling. De kroonprins zet ook in op zonne-energie. Weinig plekken ter wereld zijn daarvoor zo geschikt als Saudi-Arabië: vrijwel het hele land bestaat uit woestijn, door de gigantische olie-export is er geld genoeg. Maar lokale bedoeïenen moesten gedwongen verhuizen voor de projecten in Neom. En 80 duizend arbeidsmigranten, die vaak werken onder wurgcontracten (lokaal kafala genoemd), doen de voorbereidende grondwerkzaamheden.
Lees ook:
Saudi-Arabië: meer vrouwenrechten én meer repressie
Onderwijshervorming is een ander speerpunt van de kroonprins. ‘En dat was wel nodig ook’, zegt Mohamed Allawi (27), godsdienstleraar op een basisschool in de hoofdstad Riyad. Tot voor kort stonden schoolboeken vol onverdraagzame taal over niet-moslims en vrouwen. ‘Dat is nu allemaal geschrapt.’ Het gerenommeerde Israëlische Institute for Monitoring Peace and Cultural Tolerance in School Education (IMPACT-SE) bevestigt in een recent rapport dat Saudische schoolboeken veel minder hate speech bevatten dan voorheen.
Op een terras langs Thalia-straat, met glimmende torenflats en elektronische billboards, benadrukt Allawi dat de nieuwe schoolteksten tolerantie en inclusiviteit prediken. ‘Kinderen leren dat vrouwen het recht hebben om eigen keuzes te maken.’ Christenen en Joden zijn in het nieuwe lesmateriaal gelijkwaardig aan moslims. Homoseksualiteit en overspel worden niet langer expliciet veroordeeld, al zijn beide nog wel strafbaar. Kinderen leren nog wel dat ‘monsterlijke uitspattingen’ niet zijn toegestaan, zoals travestie en vrouwen die in het openbaar jurkjes of korte broeken dragen.
Ministerie van Vermaak
‘De conservatieve onderwijzers uit het verleden hebben veel jongeren op het verkeerde pad gebracht’, zegt Allawi. Osama bin Laden, oprichter van terreurbeweging Al Qaida, had in Saudi-Arabië naar verluidt een godsdienstleraar die moord goedkeurde op mensen die islamitische regels overtreden, zelfs als het je vader is. ‘Vroeger verwierf je in Saudi-Arabië aanzien door de Koran uit je hoofd te leren’, zegt Allawi. ‘Nu stimuleert de overheid een niet-religieuze opleiding aan een gerenommeerde universiteit.’ Al is voor democratie en vrijheid van meningsuiting weinig tot geen aandacht in de nieuwe schoolboeken.
Op straat klinkt dan ook zelden kritiek op de kroonprins. Iedereen beseft dat je daardoor zomaar in de gevangenis kunt verdwijnen. Ook doet de gewonnen vrijheid op andere vlakken veel kritiek verstommen. Er is een ministerie van Vermaak opgericht, en concerten, bioscopen en pretparken kunnen de toestroom van bezoekers nauwelijks aan. Op de weg naar Boulevard, een gigantisch nieuw uitgaanscentrum aan de rand van Riyad, staan elk weekend files. In een Arabische versie van Disneyland is het tot diep in de nacht feest.
Door de nieuwe vrijheden klinkt er veel minder kritiek over andere zaken
En om de nationale voetbalcompetitie een impuls te geven, zijn honderden miljarden euro’s vrijgemaakt. Clubs uit de Saudi Pro League hebben geld gekregen om topspelers te kopen. Onder meer de Portugees Cristiano Ronaldo en de Nederlander Georginio Wijnaldum spelen nu in Saudi-Arabië. Volgens critici is het sportswashing: het inzetten van sport om de aandacht af te leiden van de slechte mensenrechtensituatie. Ook strijkt het Formule 1 circus sinds kort jaarlijks neer in Saudi-Arabië. Op een stratencircuit in Jeddah won Max Verstappen in maart de jongste editie van de Grand Prix. Na afloop was er een techno-dansfeest met de Nederlandse dj Martin Garrix. Op een festival in Riyad trad eind vorig jaar de Amerikaanse metalband Metallica op. Beroemde kunstenaars, zoals de Amerikaan Jeff Koons, krijgen veel geld voor tentoonstellingen in Saudi-Arabië.
Het rechte pad
De heilige stad Medina, waar de profeet Mohamed ligt begraven, is een van de weinige plekken waar soms nog wel openlijk kritiek klinkt. ‘De kroonprins mag dan roepen dat alle religies gelijkwaardig zijn’, zegt elektrotechnicus Ahmed Bahnasawi (40). ‘Maar dat is niet wat er in de Koran staat.’ Christenen en Joden zijn volgens Bahnasawi van het rechte pad afgedwaald. ‘Het is een religieuze plicht om te proberen niet-moslims te bekeren.’ Overal in Medina zijn soortgelijke geluiden te horen. De religieuze verdraagzaamheid die de kroonprins predikt, heeft hier nog niet echt wortel geschoten.
Tot zo’n vijf jaar geleden was een bezoek aan Medina verboden voor niet-moslims. Nu zijn aanhangers van andere religies en atheïsten wel welkom. Alleen Mekka, de andere heilige stad in Saudi-Arabië, is nog verboden. ‘Voor je het weet is Medina een toeristische attractie’, zegt Bahnasawi. ‘Dat kan niet de bedoeling zijn.’ De elektrotechnicus heeft sowieso niet zoveel interesse in het moderne vermaak dat de kroonprins propageert. ‘Ik ga in mijn vrije tijd liever bidden bij het graf van de profeet.’
Maar religieuze scherpslijpers vechten een verloren strijd in Saudi-Arabië, zo lijkt het. De kans is klein dat de kroonprins de hervormingen terugdraait. Symbolisch is de ontmanteling van de mutawwa, de zedenpolitie die jarenlang toezicht hield op naleving van de islamitische regels. De vaak met lange baarden getooide agenten zijn niet ontslagen, maar zitten met behoud van salaris werkloos in hun kantoren. De kroonprins wil geen olie op het vuur gooien door de mutawwa naast hun baan ook hun inkomen af te nemen.
Het overtreden van de islamitische regels die nog bestaan, zoals het verbod op alcohol, is in het nieuwe Saudi-Arabië daardoor een stuk minder gevaarlijk dan voorheen. Toen de mutawwa nog in functie waren, voerden ze onder meer controles uit na feesten op ambassades. Buitenlandse gasten lieten ze met rust, maar Saudi’s moesten blazen. De rol van de religieuze zedenpredikers lijkt dus uitgespeeld, maar vrijheid bestaat nog steeds niet. Voorheen was de strenge islam de enige optie, nu zijn Saudi’s verplicht modern.
Deze reportage kwam tot stand met steun van het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten. Zie voor rapporten van Amnesty over Saudi-Arabië: amnesty.nl/saudi-arabie
