Update (28 juni 2021): activisten Nassima al-Sada en Samar Badawi zijn voorwaardelijk vrijgelaten, met een reisverbod van vijf jaar.
Nassima al-Sada was in 2011 een van de eersten die het rijverbod voor vrouwen in Saudi-Arabië trotseerden. Ze nam plaats achter het stuur, reed rond en daagde het gezag verder uit door een filmpje van de rit op YouTube te zetten. De autoriteiten grepen niet in. Integendeel, Al-Sada stapte zelf naar de rechter om het recht op een rijbewijs af te dwingen. ‘Nooit meer iets van gehoord’, zei ze vijf jaar later, in maart 2016, met een ironische glimlach vanonder haar zwarte hoofddoek.
In haar woning in de stad Safwa vertelde ze vol strijdlust over haar werk voor de rechten van vrouwen in Saudi-Arabië. De toen 42-jarige marketingspecialist meldde zich als kandidaat voor de gemeenteraadsverkiezingen, toen vrouwen in 2015 voor het eerst konden deelnemen. Ze werd niet verkozen. Ook zette Al-Sada zich in voor de rechten van de sjiitische minderheid, waartoe ze zelf ook behoort.
Op 30 juli 2018 werd Al-Sada gearresteerd – op dezelfde dag als Samar Badawi, een van de andere vrouwen die actievoerden tegen het systeem van mannelijk voogdijschap, waarbij vrouwen voor allerlei zaken, zoals reizen, toestemming nodig hebben van hun man. Ze behoorden tot de ruim twintig activisten die werden opgepakt rondom de opheffing van het autorijverbod, een maand eerder.
Geen democratisering
Sinds deze reeks arrestaties staat het activisme – van vrouwen en anderen – op een laag pitje. Het is huiveringwekkend stil, zelfs op sociale media. ‘De mensen durven het gewoon niet meer’, zegt Annemarie van Geel, auteur van het boek Hakken in het zand over vrouwen in Saudi-Arabië. ‘Prominente mensen zitten vast. En ook familieleden van activisten worden nu onder druk gezet.’
Tien jaar geleden, toen zij het land veelvuldig bezocht, was er meer ruimte voor afwijkend geluid. ‘Vrouwen kenden de rode lijnen. Ze wisten hoe je er tegenaan kon duwen, en hoe je nog net aan de goede kant kon blijven.’ Tegenwoordig is maatschappelijk activisme als lopen in een mijnenveld. Het regime is op allerlei terreinen ambitieuzer dan ooit, maar heeft geen behoefte aan een maatschappelijk middenveld of zelfstandig denkende burgers.
Daartegenover staan de hervormingen die zijn doorgevoerd sinds kroonprins Mohammad bin Salman (bekend als MBS) in 2017 feitelijk de machtigste man van het land werd. Het autorijverbod werd opgeheven, bioscopen werden geopend, concerten toegestaan. In het buitenland maakte de vorst daarmee goede sier, al werd dat deels tenietgedaan door de moord op journalist Jamal Khashoggi in 2018.
Repressie
De dadendrang van MBS uit zich in Vision 2030, de blauwdruk die de economie minder afhankelijk moet maken van de olie-export. Het aan olie verslaafde Saudi-Arabië moet een productieve natie worden, waarbij het niet langer buitenlandse arbeiders zijn die het meeste werk doen. Ook vrouwen moeten de arbeidsmarkt op. Om aantrekkelijker te worden voor buitenlandse investeerders, maar ook om te voorkomen dat de jeugd zich te pletter verveelt.
Met democratisering heeft dit niets van doen. Het repressieve klimaat is onder MBS veel harder geworden. Vrouwen die actievoerden tegen het autorijverbod worden in kranten als ‘verraders’ weggezet. ‘Daarmee worden ze buiten de natie geplaatst’, zegt Van Geel. ‘Feminisme wordt afgeschilderd als terrorisme.’ Amnesty International tekende getuigenissen op van vrouwen die in de gevangenis seksueel mishandeld en gemarteld waren.
Als de familie niet meewerkt, hebben vrouwen weinig aan hun nieuw verworven rechten
Dat geldt overigens niet voor Nassima al-Sada. Wel verdween zij in februari 2019 een jaar in een isoleercel. Niemand wist wat er met haar gebeurde. Maar ook daarna bereikten weinig berichten de buitenwereld. Hoe het nu met haar gaat?
‘Naar omstandigheden goed’, zegt Mousa (27), haar oudste zoon. ‘In isolatie ging het slecht. Ze was somber. Nu zit ze met anderen. We bellen haar wekelijks, één keer per maand krijgt ze bezoek.’
Af en toe wordt Al-Sada naar de rechtbank in de hoofdstad Riyad gebracht. Bij terugkeer moet ze twee weken in quarantaine vanwege corona. ‘Daarom heeft ze zo’n hekel aan de rechtszittingen’. De rechtszaak loopt inmiddels ruim anderhalf jaar. Zijn moeder is aangeklaagd wegens ‘cybermisdaden’, aldus Mousa. ‘Het gaat om feministische tweets. Ze zou de wet over nationale veiligheid hebben geschonden.’
Zelf woont Mousa niet meer in Saudi-Arabië maar in Amsterdam, waar hij antropologie studeert en asiel heeft aangevraagd. Over de ‘klopjacht op intellectuelen, journalisten, schrijvers en mensenrechtenactivisten’ praat hij vrijuit.
Scheiding per sms
Een jaar na de opheffing van het rijverbod werd het systeem van voogdijschap iets verzacht. Vrouwen mogen zelf een paspoort aanvragen en zonder toestemming naar het buitenland reizen. Ook kunnen ze het voogdijschap van hun kind krijgen.
Maar ook Mousa benadrukt dat van politieke hervormingen geen sprake is. In de context van zo’n uiterst conservatieve samenleving zijn de stapjes klein. Als de familie niet meewerkt, hebben vrouwen weinig aan hun nieuw verworven rechten. En soms benadrukken ‘hervormingen’ vooral de enorme achterstand die vrouwen hebben. Zo moet een vrouw voortaan per sms op de hoogte gesteld worden als haar man besluit te scheiden.
Van Geel heeft voor haar onderzoek veel vrouwelijke activisten gesproken. Het meest indringend vond zij het verhaal van Samar Badawi, die tegelijk met Nassima al-Sada werd gearresteerd. Na haar scheiding moest Badawi terugkeren naar haar vader, die haar haar hele jeugd had mishandeld. Dat betekende dat zij niet kon reizen, werken, studeren, hertrouwen, of medische hulp kon vragen zonder toestemming. Zelfs haar salaris nam hij in.
Badawi zette een ongekende stap: ze klaagde haar vader aan en vroeg de rechter zijn voogdijschap te beëindigen. Dit leidde ertoe dat zij zélf werd opgesloten, wegens ‘ongehoorzaamheid’. Het was niet haar enige gang naar de rechter. Later klaagde ze de autoriteiten aan vanwege het gebrek aan stemrecht en mogelijkheid om te autorijden.
Negen jaar vast
Het zit kennelijk in de familie: Badawi’s jongere broer, Raif, is de bekendste dissident van Saudi-Arabië. De blogger zit wegens ‘belediging van de islam’ al bijna negen jaar vast. Hij is veroordeeld tot tien jaar celstraf en duizend stokslagen.
Amnesty International voert campagne voor de vrijlating van mannen en vrouwen als Raif en Samar Badawi, Nassima al-Sada en Loujain al-Hathloul. ‘Ik heb met Amnesty besproken of het verstandig is hen in de spotlights te zetten’, zegt Van Geel. ‘Brengt het hen niet nog meer in gevaar? Onze conclusie was: met aandacht bereik je het meest. Het geeft ze een beetje internationale bescherming, zodat ze niet nog harder vallen.’
Mogelijk droeg dit eraan bij dat Loujain al-Hathloul op 10 februari dit jaar vrijkwam. Wel houdt ze drie jaar voorwaardelijke celstraf en mag ze vijf jaar niet reizen.
Hoe zal dat gaan met Nassima? Haar zoon denkt dat er spoedig een uitspraak komt, hopelijk met hetzelfde resultaat. ‘Ze is optimistisch. Maar garanties bestaan niet in Saudi-Arabië.’
