‘Er wordt gezegd dat je een land pas echt kent als je in de gevangenissen bent geweest. Een oordeel over een natie zou niet gebaseerd moeten zijn op de manier waarop het zijn beste burgers behandelt, maar zijn laagste.’ Het zijn wijze woorden van Nelson Mandela, die tijdens zijn zevenentwintigjarige gevangenschap niet alleen de beruchte gevangenis op Robbeneiland, maar ook twee andere zwaarbewaakte complexen in Zuid-Afrika van binnenuit leerde kennen.

Signaleren en aanpakken

Toen de Nederlands-Britse journalist en jurist Ruth Hopkins zich in 2011 in Johannesburg vestigde, kon ze niet vermoeden dat ook zij de gevangenissen zo vaak van binnen zou zien. Hopkins, die eerder tot in Albanië onderzoek deed naar de mensenhandel die schuilgaat achter de prostitutie op de Amsterdamse Wallen, sloot zich aan bij het Wits Justice Project van de Universiteit van Witwatersrand. Daar verdiepte ze zich zes jaar lang in strafrechtelijke kwesties in Zuid-Afrika, in samenwerking met advocaten en activisten – met als doel niet alleen misstanden te signaleren, maar ook aan te pakken.

Hopkins’ onderzoek concentreert zich op de Mangaung-gevangenis in Bloemfontein, de juridische hoofdstad van het land. Dat is een maximaal beveiligde inrichting voor veroordeelden van zware misdrijven, zoals moord en verkrachting. Ze schreef daarover het boek The Misery Merchants en maakte samen met regisseurs Ilse en Femke van Velzen de documentaire Prison for profit.

Waarom juist die gevangenis?

‘Het Wits Justice Project is redelijk bekend onder gevangenen en zij kunnen ons schrijven. Dat gaat over een heel scala aan problemen: van hun rechtsproces tot gezondheidsproblemen en mishandeling door de bewakers. Van de vijf à tien brieven die we wekelijks ontvingen, kwamen er veel uit die ene gevangenis, wat voor mij reden was om er eens te gaan kijken. De gevangenen vertelden onthutsende verhalen en ik vond het fascinerend dat de gevangenis door de Britse multinational G4S wordt gerund, een groot beveiligingsbedrijf dat wereldwijd opereert. Ik besloot die gevangenis verder te onderzoeken.’

Wat trof je aan?

‘De eerste misstand die ik kon bewijzen, was dat gevangenen veel langer in een isoleercel moesten doorbrengen dan toegestaan, soms wel vier jaar lang. En hun werden medicijnen onthouden. Ook ontdekte ik dat het oproerteam van de gevangenis, de zogenoemde ninja’s, gevangenen veelvuldig stroomstoten toedienden met elektrische schilden. Wettelijk is dat een laatste redmiddel, dat alleen gebruikt mag worden als er levens in gevaar zijn. Maar in de praktijk brengen bewakers gevangenen regelmatig naar cellen zonder camera om ze daar te martelen. Ik kon dat bewijzen doordat ik video- en audiomateriaal in handen kreeg. Je hoorde heel duidelijk het droge klikken van die schilden, gevolgd door geschreeuw en gehuil. Ze gebruikten stroomstoten als verhoormethode – een klassieke vorm van marteling.

‘Toen ik merkte dat deze zaak in een doofpot belandde, ben ik die doofpot gaan onderzoeken’

Ook kwam ik erachter dat de gevangenis zware kalmeringsmiddelen gebruikte om “moeilijke” gevangenen uit te schakelen. Die injectie is bedoeld voor psychotische patiënten en mag alleen in een noodgeval worden toegediend.

Hartkneuzingen

Ik ontdekte dat er in 2005 een gevangene is doodgemarteld. Autopsie wees uit dat de dood zeer “verdacht” was, maar dat de waarschijnlijke doodsoorzaak verhanging was. De patholoog heeft echter duidelijk aangekaart dat het slachtoffer ook hartkneuzingen had en die krijg je alleen als er zeer heftig op het hart wordt geslagen of gestampt. Dat kan bijna niet bij zelfmoord. Het management had dus bewijs van doodslag, maar hield vast aan verhanging.’

Het werd in 2013 groot nieuws, onder meer bij BBC, CNN en The Guardian. ‘De verantwoordelijke minister verklaarde de privatisering van gevangenissen mislukt en kondigde diepgravend onderzoek aan. Maar al snel werd hij vervangen door een nieuwe minister en het rapport kwam er maar niet. Eigenlijk wilde ik zelf met iets nieuws beginnen, maar toen ik merkte dat deze zaak in een doofpot belandde, ben ik het gaan onderzoeken. Wat gebeurt hier? En wat is G4S voor bedrijf?’

Wat is het voornaamste verschil tussen een publieke en een private gevangenis?

‘Ook in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Australië vind je geprivatiseerde gevangenissen. Uit Amerikaans en Brits onderzoek blijkt dat private gevangenissen de overheid gemiddeld meer kosten en dat ze gewelddadiger zijn dan publieke. Dit geldt zeker ook voor Mangaung. Bovendien leidt de privatisering van een gevangenis tot een verandering in de benadering van de strafrechtketen – dat is het volledige proces van arrestatie tot vrijlating. Het begin- en eindpunt zou moeten zijn: wat is goed voor het slachtoffer, de dader en de maatschappij? Maar als je aan deze keten een winstoogmerk verbindt, heeft dat perverse gevolgen. Een private gevangenis heeft er belang bij dat veel mensen voor lange tijd vastzitten. Ze zijn handelswaar en staan garant voor inkomsten.’

Certificaat

‘Als je kijkt naar de zaak van de doodgemartelde man: het management presenteerde dit als zelfmoord, omdat de boete die G4S moet betalen voor dood door toedoen van het personeel veel hoger is dan bij zelfmoord. Verder is gebleken dat G4S eindeloos extra kosten toevoegt die het volgens het contract in rekening mag brengen bij de overheid: een nieuwe cursus, beter eten. Maar ik heb bewijs gezien dat gevangenen in sommige gevallen alleen een certificaat kregen voor een afgeronde cursus, niet de cursus zelf. En dat G4S met eten smokkelt: ze brengen grotere porties in rekening dan ze daadwerkelijk serveren. Detentie zou moeten gaan over menselijke waardigheid en mensenrechten, maar hier spelen andere drijfveren, die niet bijdragen aan een veiliger maatschappij.’

Wat is de motivatie voor politici om gevangenissen te privatiseren?

‘Zuid-Afrika had in de tweede helft van de jaren negentig grote misdaadproblemen en overbevolkte gevangenissen. Er vond veel geweld plaats en geregeld braken er epidemieën uit, zoals tbc. Daar moest de ANC-regering onder leiding van Nelson Mandela iets aan doen. De toenmalige verantwoordelijke minister kende private gevangenissen uit de VS en was daar zeer van onder de indruk. Het idee was: de private sector kan efficiënter, goedkoper en sneller gevangenissen bouwen en runnen dan de overheid.

‘Mangaung is in drie maanden uit de grond gestampt. Helaas bleek daarna dat het financieel onhoudbaar was’

Wat de bouw betreft had de minister gelijk: Mangaung is in drie maanden uit de grond gestampt. Helaas bleek daarna dat het financieel onhoudbaar was. Het contract, een ruim 2.300 pagina’s tellend document, werd namens de overheid opgesteld door iemand die kort daarna directeur van de gevangenis is geworden voor G4S. Het staat vol clausules in het voordeel van de multinational. Toen de overheid het management van de gevangenis bijna een jaar lang overnam van G4S, na mijn eerste onthullingen over het wanbestuur, bleek niet alleen dat het bedrijf de overheid niets hoefde te betalen, maar zelfs dat de multinational gewoon recht bleef houden op de gebruikelijke vergoedingen.’

In je onderzoek zijn gevangenen en bewakers eigenlijk beiden slachtoffer én dader.

‘Normaal gesproken zijn bewakers en gevangenen natuurlijke vijanden, maar het viel me op dat beide groepen hier veelvuldig samenwerkten. Dat was vooral de verdienste van een van de bewakers, die actief was voor de vakbond en geïnspireerd raakte door de black consciousness-beweging en vrijheidsstrijder Steve Biko. Deze bewaker vindt dat je over het niveau heen moet kijken van ninja’s die gevangenen martelen. Dit gaat over een Britse multinational die black bodies gebruikt om rijkdom te creëren voor aandeelhouders. Ook de bewakers, die minder verdienen dan in de publieke sector, zijn onderdeel van het winstmodel. Het eerste waarop een multinational kan bezuinigen zijn personeelskosten.’

WC-pot

‘In de documentaire zie je een aantal keer het beeld van een wc-pot terugkomen. Die geeft precies aan wat er zo fout is aan de geprivatiseerde gevangenis: alles wordt bekeken door de lens van kosten. Wat is het geval? Bewakers klagen al jaren over de potten van keramiek. Als je die stukslaat, vormt de scherf een scherp wapen, waarmee in de loop der jaar veel bewakers en gevangenen zijn verwond. Maar het bedrijf weigert ze te vervangen door onbreekbare wc’s omdat die te veel kosten. Beide groepen zijn dus slachtoffer van een multinational die vooral bezig is met winst en niet met het welzijn van gevangenen.’

Je boek verwijst een aantal keer naar apartheid. Welke overeenkomsten zie je met de gevangenis?

‘Het gaat hier om een Britse multinational, uit het land dus van de voormalige kolonisator, die eigenlijk vet verdient aan de uitbuiting van arme Zuid-Afrikanen, de gevangenen, en die bewakers onderbetaalt. De gevangenen en de bewakers zijn zwart, de gevangenisdirecteur en de meeste hoge managers wit. Het beeld dat ik kreeg was: daar zijn de Britten weer, dit keer gekleed als zakenlieden, en ze doen eigenlijk hetzelfde als tijdens apartheid, maar niemand doet er moeilijk over. Het verbaasde mij dat er geen grotere verontwaardiging ontstond.

Blinde vlek

Dat is ook de schizofrenie van Zuid-Afrika. Op een basisniveau is er veel socialistisch taalgebruik – velen hebben de mond vol van “kameraden”, “klassenstrijd”, “solidariteit” – maar intussen heeft de overheid het neoliberalisme warm onthaald. Multinationals worden sinds de afschaffing van apartheid met open armen ontvangen, zoals Amerikaanse en Europese mijnbedrijven die het land leegtrekken. Daar zit een soort blinde vlek.’

Heeft je onderzoek de omstandigheden verbeterd?

‘Wel een beetje, en dat komt vooral doordat ik de gevangenis ben blijven volgen, ook na mijn eerdere voornemen me op andere zaken te storten. Gevangenen worden niet meer eindeloos op isolatiecellen gezet en het gebruik van stroomstoten is afgenomen. De onvrijwillige injecties bij niet-psychotische gevangenen zijn niet verdwenen, maar worden nu wel in een ziekenhuis toegediend. Ik hoop dat artsen onafhankelijk opereren en terughoudender zijn. Dat rapport dat de toenmalige minister in 2013 had aangekondigd is dit jaar uiteindelijk toch gepubliceerd en heeft ertoe geleid dat G4S zich in 2026, als het contract afloopt, zal terugtrekken uit de Zuid-Afrikaanse gevangenissector. Maar G4S heeft vooralsnog geen verantwoording hoeven af te leggen voor de kern van de zaak: winst door marteling.’

The Misery Merchants is net verschenen bij uitgeverij Jacana. De documentaire Prison for profit (regie: Ilse en Femke van Velzen) is nu in de bioscoop te zien. Op 4 december om 18.25 uur kun je de documentaire online bekijken door je hier aan te melden, gevolgd door een panelgesprek met Ruth Hopkins.