Moussa Diarra (43), docent Russisch aan de Kabala Universiteit in Mali, toont een nieuwe videogame. Op het scherm van zijn smartphone laat hij soldaten schieten op terroristen. Het spel, dat doet denken aan Call of Duty, heet L’Aube Africaine (Het Afrikaanse Ontwaken) en is gemaakt door een bedrijf gelieerd aan de Russische veiligheidsdienst. ‘Het is niet alleen een heel leuk spel’, zegt Diarra in zijn woning in de Malinese hoofdstad Bamako. ‘Het leert je ook hoe belangrijk het is dat Rusland opstaat tegen het neokolonialisme van Europa en Amerika. Jongeren worden erdoor aan het denken gezet.’

De Russische tiener Grigory Korolev, een game-fanaat en bekend door geldinzameling voor de oorlog in Oekraïne, ontwikkelde het oorlogsspel onder het pseudoniem Grisha Putin. Wie wil winnen dient westerse landen, met name oud-kolonisator Frankrijk, te verjagen uit West-Afrika. Rusland is in dit spel de bevrijder, die Afrikaanse landen helpt onder het neokoloniale juk uit te komen. ‘Frankrijk heeft Mali leeggeplunderd’, beweert Diarra, die in Moskou studeerde en lovend spreekt over zijn tijd in Rusland. ‘De Fransen doen alsof ze armoede bestrijden, maar zijn in werkelijkheid alleen geïnteresseerd in onze bodemrijkdom, zoals goud en lithium. En in lucratieve orders voor hun eigen bedrijven.’

‘Op sociale media wemelt het van de nepaccounts met pro-Russische propaganda gericht op Mali’

Zittend aan een lage tafel, omringd door studieboeken en aantekeningen, benadrukt Diarra dat de videogame een optimistische boodschap verkondigt: islamitische extremisten, die Mali en andere Sahel-landen onveilig maken, zullen met Russische militaire hulp worden verslagen. ‘De Franse militairen die hier voorheen gelegerd waren, hebben bewust chaos gecreëerd’, beweert Diarra. ‘Met hun geavanceerde technologie hadden ze de jihadisten allang kunnen verslaan. Frankrijk wil gewoon niet dat Mali sterk en welvarend wordt. Met Russische hulp gaat het wel lukken.’

In Mali lijkt een nieuwe Koude Oorlog te woeden. Door het conflict in Oekraïne probeert Moskou Afrikaanse landen te verleiden om partij te kiezen. Naast militaire steun, via het zogenoemde Afrika Corps (voorheen bekend als Wagner, maar nu onder striktere controle van het Kremlin), proberen de Russen ook op andere manieren hun populariteit te vergroten. In Mali zijn culturele centra geopend, waar Russische en lokale kunstenaars exposeren. Voor de jeugd zijn er sportwedstrijden, gesponsord door de Russische ambassade. Lokale kruideniers verkopen gesponsorde speelkaarten met de beeltenis van de Russische president Vladimir Poetin. Ook elders in Afrika probeert Rusland met deze soft power zijn invloed uit te breiden.

Nepnieuws, censuur en zelfcensuur

De Malinese regering tolereert geen kritiek op de nauwe banden met Moskou. Sinds een pro-Russische staatsgreep in 2020, geleid door generaal Assimi Goïta, is de repressie op alle fronten toegenomen. Radio France Internationale, decennialang de best beluisterde zender in het grotendeels Franstalige Mali, mag niet meer uitzenden. Ook tv-kanaal France 24 is uit de lucht gehaald. Daarvoor in de plaats gekomen zijn de website African Initiative en het in Europa verboden Sputnik Afrique. Kritische Malinese journalisten worden gearresteerd of in elkaar geslagen door de autoriteiten, zoals opgetekend in een rapport van Reporters Without Borders uit april 2023. Verslaggevers uit Europa of Amerika krijgen zelden nog een visum.

De Russische expansie gaat gepaard met een afname van de westerse aanwezigheid in Mali. Franse militairen zijn niet meer welkom, de Franse ambassadeur moest in 2022 gedwongen het land verlaten. Ook Franse organisaties voor ontwikkelingssamenwerking hebben sindsdien vrijwel allemaal hun deuren moeten sluiten. Hulporganisaties uit andere westerse landen mogen nog wel werken in Mali, maar politie en veiligheidsdiensten houden streng toezicht op hun activiteiten.

De spin in het web van de Russische propaganda is talkshowhost Robert Dissa

Met nepnieuws probeert Moskou de Malinese publieke opinie te manipuleren. Illustratief is de berichtgeving over islamitische extremisten, die grote delen van het platteland in Mali controleren. Volgens de officiële lezing boeken de Malinese strijdkrachten met Russische hulp grote successen. ‘In werkelijkheid rukken de extremisten steeds verder op’, zegt een Malinese journalist, die alleen anoniem geciteerd wil worden. ‘Predikers van Al Qaida en IS kunnen zelfs vlak bij de hoofdstad ongestoord hun gang gaan.’ De organisatie ACLED (Armed Conflict Location and Event Data), die wereldwijd cijfermateriaal verzamelt over gewapende conflicten, noemt de intensiteit van het geweld in Mali onveranderd hoog.

‘Op Facebook en andere sociale media wemelt het van de nepaccounts met pro-Russische propaganda gericht op Mali’, zegt de journalist. De trollenfabriek van het voormalige Wagner, die vanuit de Russische stad Sint-Petersburg desinformatie verspreidt, heeft de activiteiten in Mali opgevoerd. Lokale nieuwssites, zoals Malijet, nemen de berichten klakkeloos over. ‘Wederhoor komt in de meeste stukken niet voor. Door censuur en zelfcensuur is de waarheid steeds moeilijker te achterhalen.’

Moskou gebruikt nepnieuws ook om de haat tegen Frankrijk aan te wakkeren. Toen in 2022 bij de stad Gossi een massagraf werd ontdekt, beweerde een account op Twitter dat Franse militairen daar geëxecuteerde Malinese burgers hadden begraven. Al snel bleek dat Russische trollen achter dat account zaten. Op dronebeelden van het Franse leger waren Russische militairen te zien die in Gossi de lijken bedekten met zand. ‘Maar voor de beeldvorming maakte dat niks uit’, zegt de journalist. ‘De meeste Malinezen beweren dat niet Rusland maar Frankrijk nepnieuws verspreidt.’

Malinees-Russische vriendschapsdag

De spin in het web van de Russische propaganda is Robert Dissa, een Malinese talkshowpresentator met een wekelijks programma op tv-zender Africable. De Russische ambassade nodigde Dissa vorige zomer uit voor een persreis naar Moskou en Oekraïne. Het Kremlin betaalde alle kosten. Tijdens de reis schreef Dissa op sociale media louter positief over de Russen. In de Oekraïense stad Marioepol waren jongeren volgens hem blij met het Russische bestuur. Ook schreef hij dat de omvangrijke corruptie, die de regering van president Volodymyr Zelensky kenmerkte, sinds de bezetting was verdwenen.

Na terugkomst startte Dissa allerlei pro-Russische activiteiten. Hij organiseerde een Malinees-Russische vriendschapsdag en een conferentie over welke Russische hulp Mali, naast militaire steun, nog meer kan gebruiken. Zelf suggereerde hij dat Moskou kan assisteren met de verbetering van de infrastructuur. Het wegennet kampt met achterstallig onderhoud en het elektriciteitsnet is verwaarloosd, waardoor stroomstoringen een dagelijkse bron van ergernis zijn. Twintig jaar geleden, toen Mali nog niet kampte met jihadistisch geweld, was de infrastructuur aanmerkelijk beter.

‘Tijdens geschiedenis leerden we meer over Frankrijk dan over Mali. Ik hield er een diepe afkeer van Sartre en Voltaire aan over’

Afgelopen najaar organiseerde Dissa een cursus voor Malinese journalisten. Russische docenten, onder wie voormalig Wagner-woordvoerder Anna Zamaraeva, reisden daarvoor naar Bamako, zo is te zien op foto’s op Facebook. In video’s van de lessen, in handen van onderzoekscollectief Forbidden Stories, benadrukt een Russische docent in vloeiend Frans dat een goede journalist partij hoort te kiezen. Media voeren dezelfde strijd als reguliere soldaten, maar dan met andere wapens, is zijn boodschap. Pas op voor verborgen agenda’s, luidt een ander advies. Dissa reageerde niet op een verzoek tot commentaar van Wordt Vervolgd.

Poetin als held

De afdeling Russische taal- en letterkunde van de Kabala Universiteit in Bamako heeft over belangstelling niet te klagen. ‘Rusland wordt steeds machtiger op het wereldtoneel’, zegt Sekouba Sissoko (22), een student die net klaar is met de taalles van vandaag. ‘En het aantal beurzen voor studie in Rusland is verhoogd.’ Komend schooljaar is er plaats voor 290 Malinezen, aldus een medewerker van de universiteit. Sissoko heeft zich aangemeld, maar weet nog niet of hij door de selectie is gekomen. ‘Het liefst zou ik in Rusland een militaire opleiding volgen’, zegt hij. ‘Maar me verder verdiepen in Russische taal- en letterkunde is ook een optie.’

Op het terrein van de Kabala Universiteit hebben de Russen een cultureel centrum geopend. Het witgepleisterde gebouw is vormgegeven in traditionele Malinese stijl, met ronde kantelen en arcades die voor schaduw zorgen. ‘Espace Russe’ (Russische Ruimte) staat op een bord bij de ingang. ‘Rusland begrijpt waar Afrikaanse jongeren van dromen’, zegt Sissoko. ‘Terwijl Europa en Amerika de deuren sluiten voor migranten, zet Rusland de poort juist verder open.’

‘Met hulp van Rusland zal Mali eindelijk onafhankelijk en welvarend worden.’

De Russische president Poetin is in de ogen van Sissoko een held. ‘Ik wil net zo sterk worden als hij. Daarna ga ik me inzetten voor mijn vaderland.’ De nauwe samenwerking met Rusland is dan ook een van de beste dingen die Mali in jaren is overkomen, beweert Sissoko. Twee vrienden, die naast hem staan, knikken instemmend. ‘Voordat de militairen aan de macht kwamen zaten we opgezadeld met leiders die in ruil voor smeergeld alles deden wat Frankrijk wilde. Die tijd is gelukkig voorbij. Met hulp van Rusland zal Mali eindelijk onafhankelijk en welvarend worden.’

In de val

De Russische militaire steun gaat gepaard met extreem geweld. In de strijd tegen jihadisten maken de naar schatting 1.500 Russische soldaten zich schuldig aan grootschalige mensenrechtenschendingen. Amnesty International publiceerde meerdere rapporten over buitengerechtelijke executies door Russische soldaten in Mali. In het dorp Moura vermoordde een Malinees-Russische krijgsmacht in 2022 in vijf dagen tijd meer dan vijfhonderd mensen, volgens onderzoek van de Verenigde Naties.

De Amerikaanse krant The New York Times kreeg vorig jaar videomateriaal in handen van Russische militairen die een dorp uitkamden in het noorden van Mali. Op zoek naar wapens en jihadisten bedreigden de soldaten een bejaarde vrouw. Als ze de Russen niet hielp, lieten de soldaten door een Malinese tolk vertalen, zouden ze de kleren van haar lijf rukken en de vrouw naakt door het zand sleuren.

Lees ook: Waarom nomadische veehouders in Mali zich aansluiten bij jihadisten Reportage 6 februari 2023

Een dag later liepen de Russische militairen uit de video bij de stad Tinzawaten in een hinderlaag van jihadisten en Toeareg-rebellen. Samen met Malinese soldaten, met wie ze een konvooi vormden, zaten ze als ratten in de val. Zeker 46 Russen en 24 Malinezen kwamen bij de slachting om het leven. Een van de doden was de Russische blogger Nikita Fedyanin, die als embedded verslaggever mee was met het konvooi. Hij beheerde het Telegram-kanaal Grey Zone, dat pro-Russische propaganda verspreidt. Na de nederlaag in Tinzawaten voerde Rusland de militaire activiteit in Mali op. In januari arriveerden twee scheepsladingen zwaar materieel, via een haven in buurland Guinee.

Op eigen benen staan

Op straat in Mali zeggen veel mensen blij te zijn met de steun uit Rusland. ‘Moskou levert precies wat wij nodig hebben’, beweert gepensioneerd ambtenaar Cheikna Bah (64). Dat de Russen op grote schaal mensenrechten schenden, is volgens hem geen reden om de samenwerking te herzien. ‘We zijn in oorlog met islamitische extremisten’, zegt Bah. ‘Het voortbestaan van Mali als seculiere natie staat op het spel. Keihard optreden is de enige manier om de oorlog te winnen.’

Bah, gekleed in een donkerblauw trainingspak en sportschoenen, wijst de kritiek van de hand dat Moskou, net als voorheen Frankrijk, vooral aan de eigen belangen denkt in Mali. ‘Dat is propaganda van Europa en Amerika.’ Hij verheft zijn stem om te klagen over het neokoloniale Malinese onderwijs. ‘Buitenlandse hulporganisaties leverden jarenlang onze schoolboeken. Tijdens geschiedenis leerden we meer over Frankrijk dan over Mali. Ik heb er een diepe afkeer van schrijvers als Sartre en Voltaire aan overgehouden.’ De wereld is groter dan Frankrijk, benadrukt Bah. ‘Europa en Amerika hebben moeite deze nieuwe verhoudingen te accepteren. Ze maken Rusland zwart omdat ze slechte verliezers zijn.’

De veranderde wereldorde biedt Mali nieuwe kansen, beweert Bah. ‘Er zijn meerdere machtsblokken waarmee we kunnen samenwerken. Daardoor hoeft Mali niet langer aan de leidraad van het Westen te lopen en hebben we wat te kiezen.’ Door de vele grondstoffen heeft het land buitenlandse partners veel te bieden, wat de onderhandelingspositie verstevigt. Als de Russen niet doen wat ze beloofd hebben, kan Mali ze eenvoudig aan de kant schuiven, aldus Bah. ‘China, Saudi-Arabië, India, er zijn talloze andere landen die ons willen helpen. Na decennialang neokolonialisme leert Mali op eigen benen te staan. Dat is alleen maar toe te juichen.’

Omdat westerse journalisten zelden toestemming krijgen om Mali te bezoeken, reisde Gerbert van der Aa op een toeristenvisum.