DIT BERICHT (MATERIAAL) IS GESCHREVEN EN/OF VERSPREID DOOR EEN BUITENLANDS MEDIUM DAT DE ROL VAN EEN BUITENLANDS AGENT VERVULT, EN/OF DOOR EEN RUSSISCHE JURIDISCHE ENTITEIT DIE DE ROL VAN EEN BUITENLANDS AGENT VERVULT.
Ljoedmila Savitskaja (30) zat in een online psychotherapiesessie toen haar berichtenapp ontplofte. De journaliste dacht dat er brekend nieuws was waarover zij moest schrijven. Die laatste week van 2020 hadden militairen nog per abuis een winkelcentrum beschoten in Pskov, een stadje met 200 duizend inwoners nabij de Russische grens met Estland. Daar verslaat Savitskaja voornamelijk regionaal nieuws.
‘Ik raffelde de sessie af en zag direct mijn naam op het nationale nieuws’, vertelt Savitskaja een halfjaar later. ‘Mijn telefoon ging verder tekeer; mensen belden mij om te vragen wat er gebeurd was. Maar ik kon niets antwoorden, want het ministerie van Justitie had mij helemaal niet laten weten dat het mij als buitenlands agent had aangemerkt.’
Individuele journalisten en andere individuen die kritiek op de autoriteiten ventileren zijn in Rusland het jongste doelwit van wetgeving over ‘buitenlandse agenten’. Die werd in 2012 geïntroduceerd voor non-profitorganisaties die volgens de autoriteiten buitenlandse financiering ontvangen én ‘politiek actief’ zijn. En dergelijke activiteiten zijn in de wet zeer breed geformuleerd, waardoor het Kremlin er iedere organisatie met onwelgevallige activiteiten aan banden mee kan leggen. ‘Buitenlandse agenten’ moeten hun status aangeven in al hun publicaties, ook boven posts op sociale media, en kennen strenge boekhoudkundige verplichtingen, op straffe van torenhoge boetes.
Ze wilden mij het leven moeilijk maken. En dan is er een handige wet over buitenlandse agenten voorhanden waarmee dat mogelijk is
Sinds 2017 is er een tweede lijst: voor ‘buitenlandse agenten’ in de media. Toen nog alleen voor mediaorganisaties, maar sinds 2019 kunnen ook individuele journalisten en vanaf eind vorig jaar zelfs ieder individu op deze zwarte lijst komen. De wetgeving wordt steeds breder en daarmee verstikkender: ‘politieke activiteit’ en buitenlandse ‘organisatorische of methodologische ondersteuning’ – denk aan trainingen of cursussen – zijn genoeg om tot vijand van het volk verklaard te worden.
Buitenlands agent
Vlak voor de jaarwisseling zag een vijftal Russen als eersten hun naam op de lijst van ‘buitenlandse agenten’ verschijnen: een mensenrechtenverdediger die zich voor gevangenenrechten inzet, een feministe die voor het Rode Kruis werkte en drie freelancejournalisten van het Amerikaanse Radio Free Europe / Radio Liberty (RFE/RL). Onder wie Ljoedmila Savitskaja.
Ik bel Savitskaja op een drukke werkdag, ondanks het feit dat een belangrijke opdrachtgever de journaliste liet vallen. De nieuwssite MBCh Media weigerde de verplichte woorden in hoofdletters die op haar status wijzen boven Savitskaja’s publicaties te zetten. ‘Zij staan daarmee schouder aan schouder met Poetin’, concludeert ze. Die weigering betekent namelijk per direct einde samenwerking. Wanneer de ‘waarschuwing’ over haar status boven een stuk ontbreekt, riskeert de journaliste zelf boetes die uit haar freelance-inkomen onbetaalbaar zijn. Juist omdat de absurdistische wetgeving haar verplichtte zich als juridische entiteit te registreren. ‘Daardoor kunnen zij mij ook beboeten als juridische entiteit, beginnend bij een half miljoen roebel [ruim vijfduizend euro, red.], en dat kan ik niet riskeren’, schetst Savitskaja. Bij een tweede overtreding verdubbelt de boete, daarna volgt mogelijk een gevangenisstraf.
Om haar beroep te kunnen uitoefenen, schikt Savitskaja zich naar de beknellende regels. ‘Tijd waarin ik bijvoorbeeld een reportage zou kunnen schrijven, moet ik nu besteden aan het invullen van 86 kantjes voor het ministerie van Justitie’, licht ze toe. ‘Daarin verantwoord ik waar ik mijn geld en tijd aan besteed. Zelfs geld dat mijn moeder mij geeft om medicijnen voor haar te kopen.’
De Amerikaanse variant
De uitbreiding van de status van ‘buitenlands agent’ naar de media werd in 2017 gepresenteerd als vergelding op de Foreign Agent Registration Act in de Verenigde Staten. Daar hadden de autoriteiten net de status van ‘buitenlands agent’ toegekend aan RT – voorheen Russia Today: het buitenlandkanaal dat in 2020 ruim 300 miljoen euro subsidie van de Russische overheid ontving.
De Russische revanche richtte zich aanvankelijk op een elftal media met een directe link met Washington. Dat zijn veelal titels van RFE/RL – in Rusland Radio Svoboda – dat uit de Koude Oorlog stamt. RFE/RL bestaat dankzij een subsidie van het Amerikaanse Congres, in 2020 ruim 100 miljoen euro voor zijn wereldwijde operaties. Omdat Radio Svoboda weigert het ‘buitenlands agent’-label te hanteren, loopt de boeteteller inmiddels in de 2 miljoen euro, op een jaarlijks budget van een kleine 20 miljoen euro. Reden om zijn redactie met vijftig medewerkers grotendeels van Moskou naar Kiev en Praag te verplaatsen.
Nu ook individuele journalisten in het vizier zijn gekomen, is de Russische wetgeving haar Amerikaanse evenknie duidelijk voorbijgeschoten: iedere vergelijking gaat mank. Toch blijft het favoriete weerwoord van het Kremlin: ‘Waarom mogen zij het wel, en wij niet?’ Het Westen zou van dubbele standaarden aan elkaar hangen.
Persvrijheid
Daarmee slaat het Russische regime scherpe veroordelingen in de wind. Reporters without Borders plaatst Rusland op de 150e plek op haar wereldranglijst voor persvrijheid van 2021. ‘Deze onzinnige en onbegrijpelijke wetswijzigingen, waaronder hogere boetes, dienen om journalisten te intimideren en zelfcensuur af te dwingen’, luidde het commentaar van de internationale ngo afgelopen februari. Toen werden boetes verhoogd voor media die een ‘buitenlands agent’ aanhalen zonder op de status van de bron te wijzen.
‘De wet is zo vaag en breed geformuleerd dat zonder goed toezicht op de toepassing ervan de autoriteiten hun doelwitten kunnen uitkiezen en eenieder krankzinnige boetes op kunnen leggen’, zei Jeanne Cavelier, hoofd Oost-Europa en Centraal-Azië van Reporters without Borders.
‘Tijd waarin ik bijvoorbeeld een reportage zou kunnen schrijven, moet ik nu besteden aan het invullen van 86 kantjes voor het ministerie van Justitie’
En dat toezicht ontbreekt in Rusland, waar rechters naar de pijpen van de autoriteiten dansen. Maar hoe draconisch de wetgeving ook is, de toepassing op individuele journalisten oogt eerder willekeurig dan wijdverbreid. RFE/RL geeft desgevraagd aan samen te werken met 250 Russische freelancers zoals Ljoedmila Savitskaja, die reportages maakt over beschermingsmiddelentekorten tijdens de coronacrisis, de vervolging van Jehovagetuigen en rechtszaken tegen collega-journalisten.
Savitskaja denkt dat juist zij het doelwit werd omdat lokale afdelingen van de veiligheidsdienst FSB en de Gevangenisdienst haar stil wilden krijgen. ‘Samen wilden ze mij het leven moeilijk maken. En dan is er een handige wet over buitenlandse agenten voorhanden waarmee dat mogelijk is.’
Navalny
De toenemende onderdrukking van de kritische pers loopt in de pas met de aanval op het boegbeeld van de Russische oppositie: Aleksej Navalny. Zijn anti-corruptieorganisatie FBK bereikte een miljoenenpubliek met video’s over de duizelingwekkende bezittingen van Russische machthebbers. Een netwerk van regionale campagnebureaus mobiliseerde aanhangers door het hele land.
Die structuren zijn in een jaar tijd weggevaagd. Navalny werd vorige zomer vergiftigd, waar de onderzoeksjournalisten van Bellingcat de Russische veiligheidsdiensten verantwoordelijk voor houden. Na terugkeer van zijn herstel in Berlijn werd hij, op onterechte gronden, voor tweeënhalf jaar opgesloten in een strafkamp. Op 9 juni 2021 verbood een rechter FBK, dat al te boek stond als ‘buitenlands agent’, en Navalny’s regionale campagnebureaus door hen te bestempelen als ‘extremistische organisaties’.
Hoe draconisch de wetgeving ook is, de toepassing op individuele journalisten oogt eerder willekeurig dan wijdverbreid
Dat betekende gelijk een verbod voor donateurs, medewerkers en leidinggevenden van de organisaties om zich kandidaat te stellen voor de Doema-verkiezingen in september. Betrokkenheid bij ‘extremistische organisaties’ wordt door een gloednieuwe wet namelijk met terugwerkende kracht bestraft. De parlementaire verkiezingen zijn daarmee van iedere mogelijke spanning ontdaan; de ruime meerderheid van Verenigd Rusland, de partij van president Vladimir Poetin met een tanende populariteit, mag niet in gevaar komen.
Annexatie van de Krim
Verbieden in plaats van gedogen, opsluiting boven uitsluiting: de zogenaamde ‘geleide democratie’ die Rusland de wereld ooit voorhield, is morsdood. Afnemende inkomens en vrijheden werden jarenlang verbloemd onder het motto: de Krim is van ons. Na de annexatie van het Oekraïense schiereiland in maart 2014 steeg Poetins populariteit tot ongekende hoogte, maar nu nadert zijn waarderingscijfer de ondergrens van twee decennia heerschappij: zo’n 60 procent.
De annexatie van de Krim bracht ook de onderdrukking van kritische journalisten in een stroomversnelling. De televisie, met een veel groter bereik, was begin deze eeuw al binnengehengeld. Nu eindigde de geschreven pers aan de ketting, via staatsbedrijven en Kremlingetrouwe oligarchen.
Ljoedmila Savitskaja nam daarom ontslag bij Komsomolskaja Pravda, een fameuze krant daterend uit de Sovjet-Unie. ‘De redactie kwam onder directe controle van de regionale machthebbers’, legt Savitskaja uit. ‘Daarna moest je precies schrijven wat ze je opdragen.’
Savitskaja’s verhaal loopt parallel aan dat van Ruslands populairste onafhankelijke nieuwssite Meduza, die in april tot ‘buitenlands agent’ werd verklaard. Meduza’s oprichter Galina Timtsjenko werd enkele dagen voor de annexatie van de Krim ontslagen bij de veelgelezen site Lenta.ru. Zij was daar tien jaar hoofdredacteur geweest; een Kremlinloyalist kwam in haar plaats.
In de Letse hoofdstad Riga stampte Timtsjenko een nieuwssite uit de grond, samen met een groep Lenta-journalisten die haar in haar kielzog gevolgd was. Meduza groeide uit tot een baken van nuchterheid, als buitenlands medium met correspondenten in Rusland. Maar door deze constructie was Meduza een makkelijke prooi voor de ‘buitenlands agent’-wetgeving. Toen in april boven alle artikelen in koeienletters het verplichte label verscheen, was dat voor adverteerders het teken om per direct de banden met de site te verbreken. Kantoren in Riga en Moskou moesten verlaten worden, samenwerkingen met freelancers opgezegd en salarissen gekort, maar dankzij een grootschalige crowdfundingcampagne kan Meduza het hoofd voorlopig boven water houden.
‘Ongewenst’
Inmiddels staan er meer dan tien individuele journalisten op de lijst met ‘buitenlandse agenten’. Onderzoekssite Proekt werd half juli ‘ongewenst’ verklaard – wat neerkomt op een de facto verbod – en vijf Proekt-journalisten werden op de lijst gezet. Net als de hoofdredacteur en adjunct van het onderzoeksplatform Open Media en een vierde journalist van RFE/RL. Eind juli werd ook onderzoeksplatform The Insider, partner van Bellingcat, toegevoegd aan de lijst met ‘buitenlandse agenten’. Hoofdredacteur Roman Dobrokhotov werd aangeklaagd voor smaad door de Nederlandse MH17-blogger Max van der Werff, die volgens Dobrokhotov wordt betaald door de Russische inlichtingendiensten. De politie viel hierop Dobrokhotovs appartement binnen en nam hem mee voor verhoor.
Lees ook dit interview uit november 2019: Hoe Roman Dobrokhotov vanuit hartje Moskou Poetins geheimen onthult
Voor de zakelijke nieuwssite VTimes, die krap acht maanden in de lucht was, maakte de status van ‘buitenlands agent’ een maand eerder al een abrupt einde aan de werkzaamheden. ‘Het is eigenlijk een beetje kafkaësk. Aanvankelijk wilden de mensen van VTimes zich gewoon registreren in Rusland’, zo vat mediaondernemer Derk Sauer het lot samen van de site die zijn Nederlandse Stichting 2 Oktober faciliteerde. Sauers stichting werd medio mei als ‘buitenlands agent’ aangemerkt en datzelfde lot hing het team van 22 journalisten van VTimes – tevens aandeelhouders – boven het hoofd. Daarom verschenen 12 juni de laatste artikelen.
Kleine onafhankelijke media als Meduza vestigen zich in het buitenland
Een jaar eerder hadden zij gezamenlijk ontslag genomen bij Vedomosti, een zakenkrant die was overgenomen door Kremlingezinde eigenaren. Toen de nieuwe hoofdredacteur eigenhandig kritische artikelen wijzigde over Igor Setsjin – de baas van het staatsoliebedrijf Rosneft en een van Poetins belangrijkste intimi – had een groep doorgewinterde Vedomosti-journalisten genoeg gezien. Maar de Russische media-autoriteit Roskomnadzor weigerde de registratie van hun nieuwe site. ‘Dan zit je met een probleem, want dan kun je daar niet opereren’, vertelt Sauer. ‘Daarom vestigen kleine onafhankelijke media als Meduza en The Bell [in de VS, MvD], kleine onafhankelijke media, zich in het buitenland.’
Sauer, die als uitgever van titels als The Moscow Times en Playboy na de val van de Sovjet-Unie multimiljonair werd, stond ook aan de wieg van Vedomosti. Samen met The Wall Street Journal en de Financial Times richtte hij in 1999 de zakenkrant op. Door een nieuwe wettelijke bovengrens van 20 procent aan het buitenlandse eigenaarschap van media eindigde Vedomosti in 2015 in Russische handen. De Vedomosti-journalisten klopten dus bij een oude bekende aan met de vraag om hun website te hosten. Ook financiële stromen liepen via de Nederlandse stichting.
Marktwerking
Het lijkt achteraf een weldoordachte drietrapsraket. Eerst wordt een redactie geneutraliseerd door een nieuwe eigenaar en hoofdredacteur; weglopende journalisten kunnen in Rusland hun eigen project niet van de grond krijgen. Eenmaal in het buitenland geregistreerd is het een abc’tje om deze Russische redacties als buitenlands agent aan te merken. De ‘markt’ doet de rest van het werk.
Zelfs internationale adverteerders zoals Mercedes en accountancykantoor EY trokken hun handen van de ‘buitenlands agent’ af. Volgens Sauer uit vrees om de Russische overheid als klant kwijt te raken. ‘In zekere zin kun je het die mensen ook niet kwalijk nemen, want die proberen ook maar te overleven. Maar het is wel de harde werkelijkheid.’
Naast deze financiële kaalslag werden de journalisten van VTimes ook persoonlijk buitenspel gezet. Tijdens mijn gesprek met Sauer is het Internationale Economisch Forum in Sint-Petersburg aan de gang. ‘VTimes-journalisten, de beste businessjournalisten die in Rusland heel bekend zijn, zouden daar een aantal sessies modereren. Maar dat werd meteen ingetrokken.’
Uitgerekend op dat forum had Maria Zacharova, de prominente spreekbuis van het ministerie van Buitenlandse Zaken, een ontbijtgesprek met journalisten over ‘buitenlandse agenten’. Zij speelde de vermoorde onschuld, maar legde de crux van de wetgeving haarfijn bloot. Waar bedrijven bestaan bij gratie van het machtscentrum, betekent de status van ‘buitenlands agent’ al snel einde oefening.
‘Vraag die adverteerders maar waarom ze dit soort media niet willen sponseren’, zei Zacharova over VTimes. ‘Dat is een vraagstuk van geld en imago, maar niet de staat die het bestaan van bepaalde media verbiedt.’
Update (29-07-2021): Dit artikel is aangevuld naar aanleiding van de aanhouding tegen onderzoeksjournalist Roman Dobrokhotov, hoofdredacteur van The Insider, op 28 juli.
