Moskou – Het voelt als een spannende afspraak in een spionagethriller. Via Signal krijg ik de locatie door. Cocktailbar Noor, tegenover het Intercontinental Hotel op Tverskaja oelitsa, de hoofdstraat die naar het Kremlin leidt. Het is zacht voor eind oktober in Moskou, een graad of twaalf. Moskovische vrouwen lopen met blote benen, alsof het zomer is. Bij het grote beeld van de dichter Poesjkin liggen paarse anjers.

Als ik aankom zit Roman Dobrokhotov al aan een hoge tafel onder één van de grote ronde kroonluchters. Hij draagt een jasje en een T-shirt met een zelfportret van Vincent van Gogh. Donkere haren, heldere ogen. Een gladgeschoren gezicht. Hij drinkt een cocktail – een Long Island – uit een hoog glas. Hij zou een perfecte James Bond zijn.

Voor hem op tafel ligt een telefoon die continu zachte burpgeluidjes maakt. ‘Dat is onze chat op Telegram, we zijn ongeveer met zijn vijftienen, zo communiceren we.’ Dobrokhotov is de oprichter van The Insider. Officieel is deze nieuwssite gevestigd in Riga, Letland, maar de journalisten opereren vanuit Moskou. De laatste jaren werd de site ook buiten Rusland bekend, door onthullingen over de MH17-ramp en de Skripal-zaak, waarbij een Russische oud-spion vergiftigd werd in Engeland.

Lastpost

Het is spannend om Roman Dobrokhotov op te zoeken in Moskou. Een activist die een lastpost is voor Vladimir Poetin; een journalist die Russische spionnen ontmaskert ín Rusland. Het hoofdkantoor van veiligheidsdienst FSB – de opvolger van de KGB – is op een paar honderd meter afstand. Moeten we op onze hoede zijn?

‘Daar zullen we snel achter komen’, zegt hij droogjes.

Hij kijkt serieus, maar soms breekt er een ander gezicht door, ontspannen, vol humor.

Geen politieke vrijheid

In ieder autoritair land zijn de regels anders’, legt Dobrokhotov uit. ‘Neem Turkije. Daar hebben ze duizenden mensen gearresteerd. Journalisten, mensenrechtenactivisten, professoren, enzovoort, maar tegelijkertijd won een kandidaat van de oppositie de verkiezingen in Istanbul. Hier in Rusland zitten maar een paar journalisten in de gevangenis. Maar het is absoluut onmogelijk om hier vrije verkiezingen te organiseren. Zeker in Moskou. We hebben geen politieke vrijheid. Maar we hebben nog wel burgerlijke vrijheden: iets van vrijheid van internet en vrijheid van demonstratie. Hoewel het allemaal onder druk staat nu.’

Dobrokhotov is 36 jaar. Hij was 8 toen de Sovjet-Unie uit elkaar viel. ‘In de eerste klas hing er een portret van Lenin boven het bureau. Er stond: “Lenin leeft, Lenin zal leven.” Heel grappig, want het was het laatste jaar van de Sovjet-Unie.’

Zijn vader, Alexander Dobrokhotov, is een in Rusland beroemde professor in de filosofie. Zijn moeder Oolga Dobrokhotov is gepensioneerd ingenieur. ‘Lucht- en ruimtevaart. Iets met raketten, ik denk voor atoombommen, maar ik het weet het niet zeker.’ Hij heeft pretogen.

Dobrokhotov ging in de jaren negentig naar de middelbare school. ‘Geen eliteschool, maar wel wat Engelse lessen. Het eerste lyceum dat geen Sovjetschool was. Veel Russische journalisten komen hiervandaan, er was een goede liberale sfeer.’

Zonder rits

Daarna studeerde hij politieke wetenschappen. ‘Een soort diplomatenopleiding’. Dobrokhotov stond bekend als een lastige student. ‘Ik maakte mijn eigen dassen, met horloges of met een spiegel, of een rits, dat soort dingen. Eentje was halverwege afgeknipt. Dat vond ik leuk. Maar ik werd bij de decaan geroepen: “Roman, je begrijpt dat je een normale das moet dragen.” Ik vroeg wat de regels waren voor een gewone das. Geen spiegels? Geen ritsen? “Je moet begrijpen waar ik het over heb”, zei de decaan. Ik vroeg opnieuw wat de regels waren. Het was een raar gesprek.’

In 2005, vlak na de Oranjerevolutie in Oekraïne, begon hij met politieke activiteiten. De ontwikkelingen in Oekraïne gaven hoop voor verdergaande hervormingen in Rusland. ‘Er was een grote golf van activisme bij de Russische jeugd. Velen van hen stonden niet achter Poetin en wilden eerlijke verkiezingen, een eerlijk rechtssysteem en vrije media.’

Verwarrende minuten

Dobrokhotov organiseerde flashmob-achtige acties. Zoals die ene keer dat ze zich met lege witte borden hadden verzameld bij het parlementsgebouw in Moskou, de monden dichtgeplakt met tape. Politieagenten omsingelden de activisten, die niks zeiden en geen beledigende of politieke teksten hadden. Er volgden een paar verwarrende minuten met overleg. Uiteindelijk werden ze opgepakt en weggevoerd. Dobrokhotov moest vijf dagen de cel in wegens ‘vloeken in het openbaar’. Iets wat moeilijk is als je je mond hebt dichtgeplakt. ‘Filmbeelden en foto’s van de demonstratie verschenen later nog bij de Moskou Biënnale’, zegt Dobrokhotov, ‘tijdens een lezing in de Tretjakov-galerij, het belangrijkste museum van Moskou.’

‘Vroeger dacht ik: fuck it, ik kan altijd het land verlaten. Maar nu wil ik niet dat mijn kinderen opgroeien met een foto van Poetin in de klas’

De combinatie van kunst, absurdisme en activisme heeft een rijke traditie in Rusland. In de Sovjettijd waren illegale kunsttentoonstellingen de plaatsen waar mensen vrijuit met elkaar konden praten. Dobrokhotov vertelt over de legendarische Bulldozer-expositie in zuidwest-Moskou, waar op 15 september 1974 avant-gardekunstenaars hun werk op een verlaten terrein exposeerden. De KGB wist ervan en agenten, vermomd als tuinmannen, maakten met bulldozers de expositie met de grond gelijk. Kunstenaars hingen aan de metalen klauwen, rupsbanden vermorzelden schilderijen. The New York Times opende de volgende dag met een foto van de bulldozers tegenover de kunstwerken. Koud metaal tegenover menselijke kunst. Een PR-ramp voor de Sovjet-Unie; vanaf dat moment werd moderne kunst gedoogd in Rusland.

Jong en roekeloos

Maar meer dan kunstenaar, was Dobrokhotov jong en roekeloos. ‘Als je 20 bent en je doet met vijf vrienden iets grappigs dat de volgende dag op de voorpagina van een grote krant staat, waarom zou je het dan niet doen?’ Daarbij: ‘Alle meisjes houden van een dappere jongen die opstaat tegen de slechteriken.’ Hij kijkt geamuseerd.

Vaak waren er meer persfotografen dan actievoerders. En de beelden gingen de wereld over. ‘Een keer gingen we naar het Loebjanka-plein om met geigertellers de straling bij het FSB-kantoor te meten. We hadden van die pakken aan, we waren met een klein groepje, maar er waren tientallen journalisten. De politie greep ons bij de armen en benen en droeg ons weg. Daardoor werd het een soort happening waaraan de agenten ongewild deelnamen.’

Soms maakten ze de politie opzettelijk onderdeel van de demonstratie. ‘We organiseerden zogenaamd een training in technieken die het voor een politieagent moeilijker maken om je weg te dragen. We wisten dat de politie zou komen om ons te arresteren. En dat gebeurde ook. Toen konden we als “trainers” zeggen: dit is een politieman, nu gaat hij dit doen.’

Humor is een belangrijk wapen in de strijd tegen een totalitair regime. ‘Grappige dingen gaan makkelijk viraal. En het werkt niet de andere kant op: de trollen maakten zogenaamd grappige plaatjes en memes die Poetin prezen. Iedereen lachte ze uit.’

Meer dan honderd keer werd Dobrokhotov opgepakt. ‘Ik werd een goede bekende van de politie. “Deze is voor mij!”, zeiden ze dan.’

Met sommigen kreeg hij zelfs vriendschappelijk contact, bijvoorbeeld via Facebook. ‘Eentje vroeg me laatst of ik een nieuwe baan voor hem wist. Hij wilde weg als politiebaas van de metro van Moskou.’

Pussy Riot

De tijden van de flashmobacties zijn voorbij. Wat Dobrokhotov toen deed is nu gevaarlijker geworden. In 2012 werd Poetin opnieuw president. De sfeer verhardde. Een bekend voorbeeld was het optreden van Pussy Riot, vriendinnen van Dobrokhotov. Ze zongen ‘een punkgebed’ in een orthodoxe kerk. Twee jaar moesten ze de gevangenis in. Een jaar daarvoor zouden ze dezelfde dag zijn vrijgelaten.

Een ander sleutelmoment was 27 februari 2015. Boris Nemtsov liep met zijn vriendin Anna Doeritskaja over de brug vlak bij het Kremlin. Hij werd meerdere keren in zijn rug geschoten. Alle beveiligingscamera’s in de buurt waren uitgeschakeld ‘wegens onderhoud’. Boris Nemtsov was een politicus en een groot tegenstander van de oorlog tegen Oekraïne waar Poetin op aanstuurde. Hij deed onderzoek naar de corruptie van Poetin en had kort voor zijn dood op de radio opgeroepen om te demonstreren tegen Poetin en zijn beleid in Oekraïne. Alles wijst er nu op dat Ramzan Kadyrov verantwoordelijk is, adviseur van Poetin en de leider van Tsjetsjenië.

Dobrokhotov wiebelt heen en weer op zijn stoel. Zijn blik verstrakt. ‘Toen begreep ik dat we niet alleen in een autoritair land leven, maar ook dat het nog erger is dan de late Sovjet-Unie, na de dood van Stalin. Toen werden er geen mensen op straat doodgeschoten. Het maakte me woedend. Ik kende Boris Nemtsov persoonlijk. Hij heeft me vaak gesteund.’

Terugkijkend was het een sombere periode. Veel mensen emigreerden. Tot die tijd was er hoop op een ‘vreedzame transformatie’ zoals in Oekraïne. ‘Nu begreep ik dat de strijd moeilijker zou worden. Dat er veel schade zou zijn voor ons land, en voor onszelf.’

Dobrokhotov: ‘Het deed me ook inzien dat de oorlog in Oekraïne en de opkomst van de xenofobe nationalistische beweging voortkwamen uit propaganda. Letterlijk iedere dag waren er programma’s op televisie waar mensen tegen elkaar schreeuwden, over fascisten in Oekraïne en dat ze gedood moesten worden. Nazi-achtige propaganda, met nieuwe technologieën. Hun informatie-massavernietigingswapens zijn de televisie, de grote websites en netwerken van trollen, waar miljoenen in gepompt worden.’ Hij wijst. ‘Hier op de hoek zit de troll farm van Moskou. Voor het stadsnieuws. De landelijke en internationale zit in Sint-Petersburg.’

Een ‘westers propagandakanaal’

In plaats van de straat op te gaan of politicus te worden, stortte Dobrokhotov zich op de journalistiek. Hij dacht dat hij met onderzoek en publicaties over corruptie de meeste impact zou hebben. Er was wat geld om een journalistieke start-up – The Insider – te beginnen. ‘Een vriend’ was bereid hem geld te geven waaruit twee mensen een salaris konden halen. ‘Het was iemand uit de PR-wereld. Misschien wilde hij zijn eigen medium hebben om informatie te kunnen promoten. Maar dat heeft hij nooit gedaan. Denk ik.’

The Insider is hier vooral bekend door de betrokkenheid bij het MH17-onderzoek. Ze ontmaskerden officieren van de militaire inlichtingendienst GROe die betrokken waren bij het neerschieten van de MH17 in 2014. Ook speelden ze een doorslaggevende rol bij het onderzoek naar Sergej Skripal, de naar Engeland overgelopen Russische spion die samen met zijn dochter vergiftigd werd. Door samenwerking met burgerjournalistencollectief Bellingcat hadden ze toegang tot databases van de politie, die door de alomtegenwoordige corruptie op de zwarte markt te koop zijn.

‘Bellingcat legt contact met de mensen die deze databases verkopen. Dat is illegaal, ook voor Bellingcat, maar zij zitten in het buitenland en maken zich daar geen zorgen over. Samen analyseren we de data. We communiceren via Signal.’

Op sociale media verschijnen soms berichten dat The Insider een westers propagandakanaal is, met banden met westerse inlichtingendiensten. ‘Je kunt het zo gek niet verzinnen of we zijn ermee in verband gebracht. CIA, MI6, de Mossad, de FSB en de GROe. Alles. In werkelijkheid zijn we beter dan deze diensten, omdát we onafhankelijk zijn, open en gemotiveerder zijn. We zijn vrij in onze methoden en vrij om onze kennis te delen met wie we maar willen. We werken niet alleen met Bellingcat, maar ook met The Guardian, Der Spiegel, The Sun, Oekraïense media, Poolse media, mensen uit de Baltische staten, Zweden en Noorwegen.’

Dobrokhotov: ‘Maar ik ben blij met deze samenzweringstheorie, want ik denk dat Poetin onze invloed daardoor onderschat en dat hij daarom onze naam niet op de zwarte lijst zet. Hij denkt waarschijnlijk dat wij informatie van een westerse inlichtingendienst witwassen. Daarom zijn we niet zo belangrijk voor hem. Dat is mijn verklaring dat ze niet achter ons aan komen.’

Vechten voor je land

Ook persoonlijk is het leven anders dan in zijn studententijd. Dobrokhotov heeft nu een gezin: een vrouw en twee jonge kinderen. Is het nog wel verantwoord om dit werk te doen? Vraagt zijn vrouw hem niet om een stapje terug te doen? ‘Misschien denkt ze het wel… Ze zegt het nog niet.’

Is het als vader sowieso niet verstandig om iets minder moedig te zijn? ‘Het werkt twee kanten op. Zonder kinderen dacht ik: fuck it, ik kan altijd het land verlaten. Nu denk ik dat niet meer. Ik wil dat mijn kinderen niet in een autoritair regime opgroeien. Niet met een foto van Poetin in de klas. Doordat ik me zorgen maak over mijn kinderen, maak ik me ook meer zorgen over mijn land. Het voelt ook als mijn plicht. Onze grootouders of overgrootouders vochten in de Tweede Wereldoorlog. De opa van mijn vader was in Leningrad tijdens de blokkade en moest vluchten voor mensen die hem op wilden eten. We zijn opgegroeid met het idee dat je moet vechten voor je land, en dat je gedood kunt worden. Dat hoort erbij.’

Redelijk veilig

Echt bang om vermoord te worden is hij niet. ‘Ik ben een onderzoeksjournalist in het middelpunt van de belangstelling, die schrijft over verhalen die overal ter wereld bekend zijn. Ik denk dat ik redelijk veilig ben, omdat Poetin persoonlijk moet beslissen om me te doden of in de gevangenis te gooien. De GROe zal mij niet doden zonder goedkeuring van Poetin. Ik denk eerder dat hij een strafrechtelijk onderzoek tegen me zal beginnen. Regionale journalisten lopen veel meer gevaar, zeker als ze niet zo bekend zijn.’

‘De sfeer is aan het veranderen. De laatste twee jaar is er een nieuwe generatie opgestaan’

Hoewel er angst is voor Poetin, overheerst de hoop op betere tijden. Dobrokhotov: ‘In 2018 verloor Poetin veel populariteit met het hervormen van het pensioenstelsel. Ook werd Twitter beter in het bestrijden van trollen. De sfeer is aan het veranderen. De laatste twee jaar is er een nieuwe generatie opgestaan. Toen ik student was, waren we misschien met zijn tienen. Nu gaan er ieder weekend duizenden mensen de straat op om oppositieleider Aleksej Navalny te steunen.’

En ondanks de willekeurige arrestaties die plaatsvinden, is de nieuwe generatie roekeloos en onbevreesd. ‘Mensen tussen de 17 en de 30. Die geen televisie
kijken, niet omdat die gecensureerd is, maar omdat jonge mensen gewoon geen televisie meer kijken. Die zijn niet meer met propaganda te beïnvloeden. We zien het in veel landen: jonge mensen zijn nu zo politiek actief, omdat ze geboren en opgegroeid zijn in een andere informatie-realiteit. Oude waarden opgelegd door de media en de oudere generatie hebben totaal geen invloed.’

Nog wreder

En dat is een grote uitdaging voor Poetin. ‘Als hij wil dat de demonstraties stoppen, zal hij nog wreder moeten worden. Demonstranten doodschieten, honderden of duizenden mensen opsluiten. Het is het donkerste scenario.’

Niemand weet wat er gaat gebeuren. En iedereen in Rusland begrijpt dat er iets gaat gebeuren. ‘De elite wil weten waar ze aan toe is, om kapitaal veilig te stellen. Wie is de volgende president en wat zullen de regels zijn? Dus Poetin moet laten zien dat hij ook na 2024 – als zijn termijn afloopt – de macht heeft. Rusland is niet zoals Amerika, waar vier jaar een lange tijd is. Rusland is veel onvoorspelbaarder.’

Het zal een nieuw gevecht worden voor de toekomst van het land. ‘Het grootste gevecht van alle die we gehad hebben. Het is decision time.’