‘Onderhandelen over de Grondwet? Prima. Laten we erover praten, maar toch niet alleen als de PVV wint… Fucking hell!!!’ Voormalig SP-Kamerlid Renske Leijten heeft het over de formatie-onderhandelingen van begin dit jaar. Ze zit al ruim een uur geestdriftig te praten in haar Haarlemse huiskamer, als ze met haar vuisten op tafel slaat en haar stem verheft. ‘Al die rouw na de verkiezingen… Kom op, we hebben het grootste discriminatieschandaal ooit blootgelegd. Het zijn nota bene de PvdA, VVD en D66 geweest die van alles organiseerden om hun burgers te targetten, om te profileren. Dus ja, laten we het over de Grondwet hebben, maar óók als Rutte de grootste is.’

‘Door de verkiezingsuitslag zijn we verdrietig’, zegt Leijten, ‘maar ik weet nog dat de uitslag van 2021 veel harder bij mij aankwam. Omdat de coalitie die het Toeslagenschandaal weggedrukt had, opnieuw werd gekozen.’

Pitbull, dossiervreter en rode stemmenkanon

Renske Leijten (45) mag dan al bijna een jaar weg zijn uit de politiek, ze volgt nog op de voet wat er in Den Haag gebeurt en haar vuur is nog lang niet uitgedoofd. In de Kamer stond ze bekend als ‘pitbull’, ‘dossiervreter’, maar ook als het ‘rode stemmenkanon’. Mede door haar rol in de Toeslagenaffaire was ze populair, zowel binnen als buiten de SP. Maar na zeventien jaar Kamerlidmaatschap nam ze in juli vorig jaar afscheid. Ze noemde de Haagse politiek ‘giftig’, en dat vindt ze nog steeds. ‘Ik begon cynisch te worden en ik vind niet dat je dat moet zijn als volksvertegenwoordiger. Je moet de wereld willen veranderen.’

Vier jaar eerder worstelde ze met burn-outverschijnselen, maar vanwege haar rol in de Toeslagenaffaire – samen met Pieter Omtzigt (CDA, onafhankelijk, nu NSC) en Farid Azarkan (DENK) – bleef ze doorgaan.

CV

Uitklappen

Naam: Renske Leijten

Woont: in Haarlem. Is getrouwd en heeft twee kinderen.

Geboren: 17 maart 1979, Leiden

Studeerde: Politicologie aan de UvA en Nederlandse taal en cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Werkte: van 2006 t/m 2023 als Tweede Kamerlid voor de SP. Daarvoor was ze lid van het partijbestuur en voorzitter van SP-jongerenorganisatie ROOD.

Levensmotto: Wie goed doet, goed ontmoet. ‘Mijn kinderen zouden dat vertalen naar karma, maar ik bedoel vooral: als je uitgaat van vertrouwen, dan krijg je het ook terug.’

Bij haar vertrek in juli kondigde ze aan een boek te gaan schrijven over Eva González Pérez, de advocaat die het Toeslagenschandaal aan het rollen bracht, wat leidde tot het aftreden van het kabinet-Rutte III. Dit voorjaar verschijnt het boek: Leuker kunnen we het niet maken.

Gastouderbureau Dadim

‘Zonder Eva was het Toeslagenschandaal nooit naar buiten gekomen’, vertelt Leijten. ‘Zij is belangrijk voor onze nationale geschiedschrijving. Ze heeft in haar zoektocht naar rechtvaardigheid op alle mogelijke deuren geklopt die ze tegenkwam, vanuit een diep vertrouwen in de rechtsstaat. Maar tevergeefs. Zij was al vijf jaar bezig op het moment dat ik zelf betrokken raakte bij de Toeslagenaffaire.’

Eva González Pérez is de advocaat van ruim veertig gedupeerde ouders. Haar man is de eigenaar van het Eindhovense gastouderbureau Dadim, waar de Belastingdienst in 2013 een onderzoek naar begon vanwege mogelijke fraude. Hoewel die signalen ongegrond bleken, werd bij de honderden ouders van dit bureau de kinderopvangtoeslag stopgezet en teruggevorderd.

Pérez maakte namens haar cliënten bezwaar tegen de stopzetting, maar die bezwaren werden om onduidelijke redenen afgewezen. Zodoende ging ze procederen. Hoewel ze bij de rechter en later bij de Raad van State in het gelijk werd gesteld, liep de communicatie met de Belastingdienst keer op keer op niets uit. Later bleek dat er sprake was van vertragen, het achterhouden van informatie en van institutioneel racisme.

Alles procedureel en juridisch uitlopen

De kern van het probleem is volgens Leijten dat de overheid bij dit soort morele zaken alleen naar de juridische procedure kijkt. ‘Dat is nog steeds zo’, legt ze uit. ‘Ik las gisteren een uitspraak van een rechter, over een toeslagenouder die ik goed ken. Zij heeft in 2021 een besluit gekregen over haar compensatie. Ze heeft een bezwaar ingediend, maar dat is nu, drie jaar later, nog niet behandeld. Dus zegt zij: ik wil een beslissing hebben, een ingebrekestelling. Maar die wordt afgewezen. Dus de Belastingdienst heeft wel tijd om die ingebrekestelling af te wijzen, maar geen tijd om haar bezwaar te behandelen… Zij gaat naar de rechter en zegt: ik wil toch die ingebrekestelling. Wat zegt de rechter? U heeft vier dagen te vroeg uw ingebrekestelling ingestuurd, dus die wordt afgewezen. Kortom, alles procedureel en juridisch uitlopen, terwijl de kern is dat haar bezwaar niet wordt behandeld. Ik vind het onbegrijpelijk.’

‘Moreel gezien zou de overheid moeten zeggen: we zitten fout’

‘Overigens wacht die mevrouw niet al drie jaar. Nee, ze is in 2014 aangepakt door de Belastingdienst, nu is ze nog steeds aan het procederen. Mensen worden echt kapotgemaakt. En voor de overheid maakt het niet uit, die heeft de tijd en de middelen. Mevrouw heeft dat niet.’

‘Moreel gezien zou de overheid moeten zeggen: we zitten fout. Maar in plaats daarvan is het beleid om de juridische procedure helemaal uit te lopen.’ Dat geldt voor de Belastingdienst, zegt Leijten, maar net zo goed voor de Urgenda-zaak (de staat moet meer doen tegen de uitstoot van CO₂) of de F-35-zaak rond de levering van wapenonderdelen aan Israël.

Stoppen met profilering

Lees ook: De overheid is niet kleurenblind Achtergrond 26 februari 2024 Inmiddels zijn er bijna 70 duizend ouders aantoonbaar gedupeerd in de Toeslagenaffaire. Door het keiharde fraudebeleid van de Belastingdienst moesten zij vaak duizenden of zelfs tienduizenden euro’s terugbetalen. Later bleek onder andere dat de Belastingdienst bij de fraudeaanpak gebruikmaakte van een discriminerend algoritme. Leijten vindt dat er helemaal gestopt moet worden met dit soort profilering. ‘Zowel digitaal als op straat. Je kan ook steekproefsgewijs controleren. Toeslagen zijn ontzettend fraudegevoelig, dus dan neem je iedere honderdste of duizendste.’

‘Ik denk dat ze nog niet willen erkennen dat ze zoveel andere slachtoffers hebben gemaakt’

Het schrijven van haar boek was voor Leijten ook ‘een verwerkingsproces’. ‘Ik ben periodes heel boos geweest. Als jou de regie over je leven wordt afgenomen en er zijn kinderen in het spel, dan gebeuren er dingen die echt niet oké zijn. Van “lichte dingen”, zeg ik tussen aanhalingstekens, zoals geen kinderfeestjes, tot aan suïcide. En alles wat ertussen zit.’

Kop of staart van het monster

Op dit moment is de hersteloperatie om gedupeerde ouders te compenseren, nog vol aan de gang. In eerste instantie was er zo’n 500 miljoen voor begroot, inmiddels gaat het al om 7,2 miljard euro. ‘Daarvan zit zeker 2,5 miljard alleen al in de uitvoeringskosten’, zegt Leijten. ‘Heel veel mensen die extern worden ingehuurd, ontzettend veel juridisch advies, veel ingebrekestellingen en procedurele boetes, omdat ze hun werk niet op tijd afkrijgen. Tegelijkertijd werken er 2.500 mensen in die hele uitvoering. Ik zou zeggen: laat teams van drie mensen dossiers oplossen, doe een dossier per week en je bent binnen een jaar klaar. Maar het erge is dat ze ook hun eigen mensen niet voldoende vertrouwen. Het moet vaak gecontroleerd worden en er wordt gekeken of alles procedureel wel klopt.’

Overigens is dit volgens Leijten ‘nog maar het topje van de ijsberg’, omdat dezelfde fraudemechanismen die bij de kinderopvangtoeslag werden ingezet, binnen de hele Belastingdienst zijn gebruikt. Ook voor de huur- en zorgtoeslag. ‘Ik denk dat ze nog niet willen erkennen dat ze zoveel andere slachtoffers hebben gemaakt. Toen ik in de Kamer zat, heb ik nooit precies geweten, met alles wat we hadden gevonden, of we nou de kop of de staart van het monster te pakken hadden. En als je de kop hebt, weet je niet of het een veelkoppig monster is.’

Snoeihard rapport

De parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening stelde eind februari in een snoeihard rapport vast dat ‘het morgen weer kan gebeuren’. Volgens de commissie zijn de patronen die aan de basis lagen van de keiharde fraudeaanpak nog altijd niet doorbroken.

Leijten trekt een vergelijkbare conclusie. Het probleem is volgens haar dat ‘de Belastingdienst zelf geen enkele analyse heeft gemaakt’. ‘Al die ambtenaren waar Eva mee te maken heeft gehad, die zijn nog werkzaam bij de Belastingdienst. Allemaal in hogere functies. Van mij hoeven zij niet op de markt met tomaten bekogeld te worden. Maar zij zijn wel medeverantwoordelijk voor het ontstaan, dan wel het in stand houden van dit systeem. En zij hebben dat intern ook altijd verdedigd. Dan is het niet meer dan logisch dat er gevraagd wordt of het niet beter is dat je een andere functie gaat vervullen.’

Leijten ziet dat de ‘basale rechten van mensen’ ook nu nog ‘massaal worden geschonden’. ‘Als mensen hun recht niet kunnen halen, is het vaak de overheid die tegenover ze staat. Laten we daar eens mee stoppen.’

‘Gebeten word je toch wel’

De verkiezingsuitslag is daar dan ook een resultaat van, meent de oud-SP’er. Ze duidt de uitslag vooral als een afrekening met Rutte. ‘Met dertien jaar beleid van problemen weglachen, geen herinneringen hebben, liegen. En er zijn heel veel mensen die het gevoel hebben gekregen dat of je nou door de hond of de kat gebeten wordt, gebeten word je toch wel. Dus dat mensen dan naar een ander verhaal op zoek gaan, dat snap ik heel goed. En als dat andere verhaal in het licht wordt gesteld van: alle problemen worden veroorzaakt door “hunnie van buiten”, dan is er maar één origineel, en dat is de PVV. Dat is natuurlijk walgelijk, maar de VVD heeft die kaart op tafel gelegd door steeds te zeggen dat alle problemen de schuld zijn van asielzoekers. Ze hebben het kabinet zelfs laten vallen over onjuiste asielcijfers.’

‘Daar moeten we ons zeker zorgen over maken, maar we moeten ook in de spiegel kijken en zuiver blijven analyseren. De basale beveiliging van onze rechtsstaat staat zwaar onder druk, omdat het recht is uitgekleed en de politiemacht niet op orde is. En mijn grootste pijn zit in het kabinet-Rutte II. Er ging een sloopkogel van 50 miljard door onze samenleving. Van de ouderenzorg en sociale werkplaatsen tot buurthuizen en de wijkagent; onze verzorgingsstaat is afgebroken en deels door de PvdA.’

Woke

Links heeft zich volgens Leijten te weinig gericht op ‘de primaire strijd voor brood op de plank’. ‘Er wordt met veel dedain gesproken over gewone mensen in gewone wijken met gewone problemen. Enerzijds door de woke-beweging, die zegt: jullie zijn racisten en klimaatontkenners. En tegelijkertijd heb je de rechtse beweging die alleen maar het belang van een aantal machtigen verdedigt en iedereen die dat betwist woke noemt! Dat houdt elkaar dus in stand. Het is een systeem dat er belang bij heeft dat mensen druk zijn met elkaar, zodat de macht niet wordt bevochten.’

‘Links moet écht op zoek naar een verhaal met perspectief voor hoe het anders kan’

De kritiek op de SP is vaak dat het ook wel makkelijk is om als oppositiepartij vanaf de zijlijn te roepen wat er allemaal slecht gaat. Wie wil regeren, moet ook compromissen sluiten. Onterecht, vindt Leijten. Volgens haar is ‘het treurige van de SP’ vooral, dat ‘andere partijen het in verkiezingstijd ineens met ons eens zijn, maar daarna, dan staan we weer alleen of zijn we gekke Henkie’. ‘Al wil ik daar niet te veel Calimero over doen, want wij krijgen de urgentie van belangrijke thema’s blijkbaar niet voldoende over het voetlicht.’

Toch ging het bij de verkiezingen wel degelijk over bestaanszekerheid en gezondheidszorg, vervolgt ze. ‘Maar met onze alternatieven voor de marktwerking in de zorg kregen we helaas nooit steun van linkse partijen. Dat voelen mensen. Links moet écht op zoek naar een verhaal met perspectief voor hoe het anders kan. Als we elkaar blijven betwisten om wie het meest zuiver in de leer is, blijven conservatieve en verdelende politieke partijen daarvan profiteren.’

Leuker kunnen we het niet maken van Renske Leijten verschijnt eind april bij Xander Uitgevers.