Reductionisme

Het is verleidelijk om algemene uitspraken te doen over onze en andermans cultuur en daar allerlei conclusies aan te verbinden. Wie bijvoorbeeld beweert dat de eigen cultuur superieur is‚ bedoelt daarmee stiekem dat hij zelf ook superieur is. Wie zegt dat onze cultuur racistisch is‚ bedoelt daarmee merkwaardig genoeg zelden dat hij zelf eveneens racistisch zou zijn.

Ook wordt cultuur dikwijls opgevoerd als verklaring voor gedrag. ‘In die cultuur hebben ze geen respect voor vrouwen.’

Cultuur‚ geloof en geslacht lopen in dergelijke gevallen geruisloos in elkaar over. Denk aan de veelgehoorde opvatting dat moslims iets aan terrorisme zouden moeten doen of dat‚ na #metoo‚ het aan mannen is seksisme de wereld uit te helpen. Seksisme zelf is natuurlijk reductie van het individu tot haar geslacht en wat minder aangename vooroordelen die over dat geslacht de ronde doen. De mens moet gereduceerd worden tot iets overzichtelijks. Of hij nu gereduceerd gaat worden tot zijn hersenen‚ zijn genen‚ zijn geslacht of tot zijn cultuur‚ het gaat erom dat hij in een doosje past.

Determinisme is het woord dat niet wordt uitgesproken‚ maar dat altijd in de lucht hangt. Want dergelijke gedachte-experimenten‚ opvattingen‚ inzichten‚ vooroordelen – noem het hoe je maar wilt – komen er uiteindelijk op neer dat de mens‚ voorgeprogrammeerd als hij is‚ er niet zoveel aan kan doen. Of beter gezegd‚ dat hij er heel veel aan kan doen maar dat die schuld‚ of de vermeende superioriteit‚ begint bij zijn geboorte.

De mens moet gereduceerd worden tot iets overzichtelijks

Zo is de erfzonde weer terug‚ zij het in een andere gedaante. Secularisatie is het nieuwe houvast en we willen niet met al te religieuze begrippen herinnerd worden aan een verleden dat we dachten afgezworen te hebben.

Ik had nu willen schrijven: dit is het gif in onze cultuur‚ want ook ik ben niet vrij van dergelijke smetten‚ maar ik weersta de verleiding.

Aangezien het heden mede een product is van het verleden‚ is een zeker verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van dat verleden nuttig. Het is begrijpelijk dat Duitse politici‚ althans sommige‚ steeds weer verklaren dat de Holocaust een Duitse aangelegenheid was‚ maar wie niet gelooft in determinisme‚ wie dus niet gelooft dat er een directe lijn loopt van Bismarck naar Hitler‚ moet op zijn minst overwegen dat het ook in Frankrijk had kunnen gebeuren. Dat de Duitse cultuur geen afdoende verklaring is voor het nazisme. Dat het een Europese‚ westerse‚ misschien wel menselijke verantwoording is om met die erfenis om te gaan. Dat geldt ook voor het slavernijverleden of bijvoorbeeld de genocide die in Zuid-‚ Midden- en Noord-Amerika heeft plaatsgevonden‚ het uitroeien van de oorspronkelijke bevolking daar.

Verantwoordelijkheid nemen is iets anders dan reductionisme. Reductionisme leidt tot determinisme en daar begint de onvrijheid. Vrijheid is namelijk ook de vrijheid om de uitzondering te zijn.